*  *  *
   
                                        ՄԻ ՔԱՆԻ «ՄԱՐՍՈՂԱԿԱՆ» ՀԱՐՑԱԿԱՆՆԵՐ

    Ինչպես նշվեց բնաբանում, միտումնավոր վազանցվեցին մի շարք մանրամասնություններ և շրջանցվեցին ոչ քիչ անձինք ու պարագաներ: Նշվեց նաև, որ ԷՈՒԹՅԱՆ ոդիսականը նույնպես այսքանով չի ավարտվում: Այն և «Կանաչ շոշափուկներն ու շերեփուկները» դեռ երկար կշարունակվեն, նաև հենց  Վարպետյանի շրջապատում, ինչը ինքըստինքյան հարցերի և խորհրդածության տեղիք է տալիս: Ուստի մինչև մեր հաջորդ ավարտական ամփոփումը նպատակահարմար կլիներ նյութը ամրագրել դրանցից մի քանիսի ընթացիկ պարզաբանմամբ.

   1. ՀԱՐՑ. - Չափազանցված չէ՞ արդյոք «Կանաչ Վիշապի» դերը ԷՈՒԹՅԱՆ ոդիսականում:
      ՊԱՏԱՍԽԱՆ - Բնավ: Ասված է խիստ չափավոր ու հիմնականում ակնարկներով, այն էլ լոկ հասարակական գիտակցությունը փոքր-ինչ զգայնացնելու ակնկալիքով: Իրականում այն շատ առավել հանգամանալից է և առատորեն առկա բազմաթիվ տեսագրություններում: Եվ հետո, այդ նրանց առաքելությունն է և ինչպես արևմուտքում են բնորոշում. intelligence service (բառ. «խելացի ծառայություններ»), նշանակում է լինել այնտեղ` որտեղ առկա է ինֆորմացիոն-գիտական-գաղափարական նյութ ու եռուզեռ, հսկել, խափանել կամ հնարավորության դեպքում առինքնել ու ղեկավարել նման բոլոր գործընթացները, հատկապես ենթական հասարակություններում: Այդպես Ա. Էյնշտեյնն է մշտապես եղել ԱՄՆ հատուկ ծառայությունների հսկողության տակ, անշառ գրող Գաբրիել Գարսիա Մարկեսը` Մեքսիկայի, էլ չխոսելով ստալինյան պրակտիկայի կամ խորհրդային ավանդույթների մասին: Պրոֆեսիոնալ հետախույզ Վ. Պուտինը չէր կարող չգնահատել այդ պրակտիկան, երբ ինքը իշխանության եկավ և իրավիճակը Ռուսաստանում արմատապես փոխեց հենց դրա շնորհիվ: Նույնը նաև  արբանյակ այլ երկրներում և հատկապես Հայաստանում, որտեղ երկիրը նրանց ոլորտում են պահում ոչ այնքան ռազմական բազաները` որքան դրածո իշխանությունները, քաղաքական որոշ այրեր և անշուշտ հիմնականում յուրացված անվտանգության համակարգը:

   2. ՀԱՐՑ- Թեկուզ կնիք-կնքադրոշմ փոխառնչությամբ, ինչպիսի՞նն է անձ և գաղափարներ հարաբերակցությունը: Արդյոք չափազանցված չէ՞ անհատի դերը և եթե ոչ, ապա արդյո՞ք հնազանդվելու դեպքում գաղափարները առավել չէին ամրագրվի հայոց ոգե-գաղափարական անդաստանում:
   ՊԱՏԱՍԽԱՆ. – Եթե անհատի դեր կարևոր չլիներ, ապա չէր լինի ո'չ Էության ծնունդը, ո'չ նրա ոդիսականը, ո'չ էլ անհատի հետապնդմամբ միաբանության կազմաքանդման ջանքերը:
   Իսկ առաջնայինը անշուշտ գաղափարներ են, ավելի ստույգ` դրանց նպատակները, այն է. ապահովել հայոց գոնե հոգևոր անկախությունը, այդու էլ հարատևումը: Եվ եթե խորհրդային ժամանակներում ԿԳԲ/ՊԱԿ-ում կար գաղափարական վարչություն (ըստ ոմանց` 5-րդ բաժինը կամ «պիտյորկան», այսօր` ամենուր գործակալներ խցկող «Սահմանադրական կարգի պահպանման վարչությունը»... ), ապա այդ հիմնականում ընդդեմ այլախոհների, «ազդեցության գործակալների» և վասն տիրող գաղափարախոսության: Ուստի, ԽՍՀՄ-ի փլուզումից հետո երբեմնի իշխանական համակարգը պետք է անպատճառ որոներ գաղափարախոսական վակուումը լցնելու գոնե քիչ թե շատ ընդունելի գաղափարներ: «Կրակը կրակով մարելու» թե «սեպը սեպով հանելու» սկզբունքով, դրանք էլ հանդիսացան հենց ազգային խնդրականները ընդդեմ «գլոբալիզացիայի» և վասն ազգային փոքրամասնությունների առինքնման, ինչն էլ պատճառ էր դարձել ԽՍՀՄ-ի փլուզմանը: Եվ այս խնդրականում ոչ միայն ազգային ինքնության հարցն էր հրապուրիչ` այլև մասամբ էություն-էիզմ ուսմունքը, այնքանով` որքանով այն իդեալիզմի և մատերիալիզմի ընդհանուր հայտարարն էր: Հանգամանք, որը նույնպես փորձվեց շահարկվել, բայց շատ անհաջող և առանց հայերին ամբողջությամբ իրենց ազդեցության ոլորտում պահելու հնարավորության (տե'ս այստեղ 
 Ազգային փրկության ծրագիր ակնարկում բերված օրինակը):
     Մեկ խոսքով, «հին գվարդիան» և պրոֆեսիոնալ «Կանաչ Վիշապը» առաջինն էին, որ կռահեցին ԷՈԳՀ-ի զորությունը և ջանացին շահարկել ընդդեմ ազատամտության, որից էլ զգուշացան հհշական իշխանությունները: Այս առումով հեղինակի «հնազանդվելը» թե ոչ չեզոքանում է նրա և գաղափարի թե նպատակի հարաբերակցության մեջ և նույնիսկ դառնում վնասակար, իսկ ընդդիմանալը` առավել ներգործուն: Այդքանով էլ անձը ներկայանում էր «ոչ նպատակահարմար» և «ՀՀ պետական անվտանգությանը և հասարակական կարգին սպառնալիք...», այդուհանդերձ ամեն կերպ ջանալով թաքցնել նրա հալածանքների բուն դրդապատճառները: Զի հակառակ դեպքում կբացահայտվեին թե’ իրենց նկրտումները, և թե’ այդ գաղափարներից զգուշանալու հիմունքները, ինչը կլիներ դրանց ակամա պրոպագանդումը…

    3. ՀԱՐՑ.-Եթե բուն խնդիրը անձը չէ` այլ գաղափարները, ապա ինչո՞ւ չեն հալածվում նման այդքան ուղղությունները թեկուզ հայագիտական, գաղափարական կամ ռազմավարական ասպարեզներում:      
    ՊԱՏԱՍԽԱՆ.-Նախ դրանք հիմնականում լոկ հայագիտական են` ոչ անգամ բուն ծագումնաբանական, այդու էլ ոչ այնքան խնդրահարույց: Երկրորդ. արիականությունը դիտվում է որպես ամբողջատիրության և լոկ քաղաքական գործոնը, ինչը բնավ ԷՈՒԹՅԱՆ նպատակը չէր` այլ միայն հին արիական արժեքների և իմաստությունների վերառումը: Երրորդ. դրանք հիմնականում կրում են «ֆոլկլորային» բնույթ, մասամբ ինչպես խորհրդային ժամանակներում, ուղղված են ամբոխների սպառմանը և հիմնականում մնում են անշառ իմիտացիա-նմանակումներ: Չորրորդ. չունեն հասարակական այն հեղինակությունը, ներգործությունն ու պատմականորեն հարատևելու հավանականությունը` ինչ Էությունը, ԷՈԳՀ-ը ու դրանց հեղինակը` հատկապես բարեկիրթ,  մտավորական և առաջադեմ շրջանակներում: Եվ հինգերորդ. ի տարբերություն Էության, այդ գաղափարները գտնվում են հսկողության տակ ու ծառայեցվում Հայաստանն ու հայությունը իրենց ազդեցության տակ պահպանելուն: Այդ են իբր «հայարիականության» կամ հանրապետական «նժդեհականության» պարագաները, որտեղ Գ.Նժդեհից ոչինչ չկա, իսկ եթե կա որևէ բան` ապա միմիայն ազգայնականության, արիականության և նժդեհականության գռեհիկացում ու վարկաբեկում:
   Այդպես, հայ ողջ իրականությունն է երևութական-մակերեսային  հարթության վրա, քաղաքականությունը` աճպարարային, կեցությունը` թատերականացված, հասարակական կյանքը` շուկայական, գաղափարական դաշտը` կարգակոչային, հոգևոր սնունդը` շոու-«շարմական» (բառ. հրապուրական):
   Մինչդեռ ԷՈԳՀ-ը խորքային, բուն ազգային, արդիականացած ու քաղաքակիրթ աշխարհայացք է, ներաշխարհային ու կեցական ժամանակակից հայացեկարգ, իսկ ամենակարևորը` նաև հոգևոր անկախության գրավական, ինչը երբևէ կապահովեր նաև իրական անկախություն, այդու էլ, «ոչ նպատակահարմար», անընդունելի և անգամ «սպառնալի»` հասկանալիորեն այլոց նպատակներին, բայց նաև ոչ շատ հասկանալի միջակ մտավորականությանն ու զանգվածներին:

    4. ՀԱՐՑ.-Այդ դեպքում ինչո՞ւ զգուշացավ ազատամտական կողմը:
    ՊԱՏԱՍԽԱՆ. - Որովհետև նա ևս ուներ նույն մտահոգությունները` թեև քաղաքակրթական այլ աստիճանում   ու լինելով առավել հանդուրժողական: Այդուհանդերձ, հարկ էր պահպանել աշխարհակարգը և դրա հնարավորինս անցնցում էվոլյուցիան: Զի, այսպես թե այնպես հոգևոր հասունացումը անխուսափելիորեն տանելու է դեպի ազգային փոքրամասնությունների ինքնագիտակցության, հոգևոր զարթոնքին և աշխարհակարգի նոր հավասարակշռությանը` հենց «գլոբալիզացման» գործընթացում ( 70/80-ական թվականներին այդ ալիքը արդեն փոթորկում էր Արևմուտքում, որն ապա փոխանցվեց սոցլագեր և ԽՍՀՄ...): Իսկ մինչ այդ կային ընթացիկ խնդրականներ, ինչպես քաղաքակրթությունների բախումը, գաղութարարական սպիները, ճնշված փոքրամասնություններ և աշխարհաքաղաքական առաջնահերթ խնդիրներ գերտերությունների միջև:
     Եվ հենց դրանում էլ դրսևորվեց ԷՈՒԹՅԱՆ ոդիսականը և նրա գաղափարների տարաչափորեն անցանկալիությունը հակամետ բանակների համար: Եվ եթե այն այդուհանդերձ ինչ-որ չափով կայացավ, ապա միմիայն այդ հակամարտության ու դրա առճակատային «ճեղքի» շնորհիվ, ինչը առավել դժվար կլիներ ու է տոտալիտար պայմաններում:
     Ինչ վերաբերում է հայոց, ապա հենց այդ գաղափարների անտեսմամբ էլ ազգային զարթոնքից 20 տարի անց մենք հայտնվեցինք ավելի վատթար իրավիճակում` քան խորհրդային ժամանակներում և անգամ ժամանակավոր
ազատագրության դժվարին տարիներին .
           - վերստին անկախության կորուստ, ենթակայության նոր, կատարելագործված ու հասարակությանը
             դժվարընկալելի տարատեսակ, ռազմավարական և տնտեսական օբյեկտների հիմնական օտարում,
             արցախյան հարցի անորոշություն, տարածաշրջանային խիստ աննպաստ զարգացումներ, զանգվածային
             արտագաղթ (այնքան` որքան եղեռնից հետո… ),
             - հայության 2/3-րդի հայտնությունը արտերկրում, վիճակագրական առավել ահագնացող թերաճի և
             անխուսափելի ուծացման հեռանկարով,
          - բարոյահոգեբանական գահավիժում, ստրկամտության, խրոնիկական վախի, օտարամոլության,
             բարդույթների, հոռետեսության, հուսալքության  ու անտարբերության մակընթացություն, հոգևոր-
            գաղափարական դաշտի ծայրահեղ ծանծաղում, սպասելիքների և տեսլականների բացակայություն:
            Այնինչ հայ քաղաքակրթությունը և ճակատագրի տրամագիրը շարունակում է իր հարաճուն նահանջը,
            գռեհիկացումն ու կործանիչ վարընթացը…

    Այսինքն այն, ինչը հենց ԷՈՒԹՅԱՆ մտահոգությունն էր ի սկզբանե, ինչի դեմ կոչված էր նրա առաքելությունը և
ինչի անտեսմամբ էլ արցախյան մեծ ոգևորությունից 20 տարի հետո վրա հասավ արդեն խրոնիկական դարձած այս ճակատագրական աղետը, չասելու համար օրհասական...

                                                                                                                             Մարսել, 24.10.2008 թ.