| |
| |
Եվրոպական աշխարհը փոթորկումների նախաշեմին է: Զի
հարցականի տակ է դրված նրա քաղաքակրթական բնօրրանը,
ինքնությունն ու արարչական արժանապատվությունը: Պատճառը
ավստրիացի գրող ու թարգմանիչ Raoul Schrott-ն է, «Homers
Heimat» գրքի հեղինակը
(«Հոմերոսի հայրենիքը»), որը
վերջերս ավարտել է «Իլիականի» նոր թարգմանությունը, և
«համեմատական գրականության» սկզբունքով ընտրել մոտ 1400
գիտական տվյալներ ու դրանք առնչել Կիլիկիայի, Հոմերոսի և
«Իլիականի» հետ: Ըստ այդմ, նա եկել է համոզման, որ
Հոմերոսը ծագմամբ կիլիկեցի է, ավելի ստույգ` Ադանայից, իսկ
«Իլիական»-ում ներկայացված Տրոյան անհիշելի ժամանակներից
բնակեցված տեղի Karatepe կոչված հնավայրն է:
Եվ հիրավի, բարձրունքի գագաթին թառած
բերդը
(Նկ. 1), իր ատամնաձև հուժկու պարիսպներով,
առյուծաքանդակ երկու դարբասներով, ճարտարապետական ու այլ
պարագաներով, տեղանքով ու բազմաթիվ այլ մանրամասններով
առավել համապատասխանում է «Իլիական»-ում նկարագրված
Տրոյային` քան Անատոլիայի արևմտյան ափին Հ. Շլիմանի
հայտնաբերած հնավայրը, որն այդժամ առավելաբար ներկայացնում
էր հազիվ պարսպապատված առևտրական մի կենտրոն` քան 10 տարի
անառիկ մնացած մի բերդաքաղաք, ինչն էլ ցայսօր տարակուսանքի
մեջ է թողել բոլոր այցելուներին
(Նկ. 2):
Այս դեռ բոլորը չէ: Կարաթեփեյում
հայտնաբերված որոշ բարձրաքանդակներ, որոնք կենտրոնացած են
հենց գլխավոր մուտքի մոտ, բառացիորեն պատկերում են խիստ
որոշակի դրվագներ «Իլիական»-ից, ասես ներկայացնելով
բերդաքաղաքի խրոնիկան: Ըստ Ռ. Շրոթի Հոմերոսն, մինչև
կուրացումը, իր պատանեկությանը տեսել է դրանք և
զուգորդելով բանավոր ավանդույթների ու պատմական տվյալների
հետ համադրել «Իլիականում»` այդ ամենը վերագրելով
վստահաբար առավել հայտնի Տրոյային ու համանման
իրադարձություններին:
Նկ. 1: Կարաթեփե հնավայրի միջնաբերդը
(վերականգնված մանրակերտ):
Նկ. 2: Տրոյան (վերակազմություն): Տվյալ դեպքում խոսքը դրա այն
շերտի մասին է, որը կառուցվել է Ք.ա. XIII–րդ դ:
Այն հիրավի կրում է հրդեհի և ավերչության հետքեր,
սակայն իր չափերով բնավ չի համապատասխանում
Հոմերոսի նկարագրած 50 հազար բնակաչությամբ
քաղաքին (ոչ էլ Կարաթեփեի ամրոցը, թեև այն հիրավի
զորեղ պարսպապատված է...): |
| |
Նկ. 3. - |
Կարաթեփե ամրոցի մուտքը զույգ առյուծներով,
ինչպիսինը նկարագրվում է «Իլիական»-ում: |
| |
Նկ. 4. - |
Զույգ առյուծների դեմ մարտնչող ռազմիկ, որի դին
այծի լեշի պես հոշոտելու են անգղները: Ռ. Շրոթը
այն առնչում է «Իլիական»-ում նման մի դրվագի հետ
(բարձրաքանդակ Կարաթեփե ամրոցից): |
| |
Նկ. 5. - |
Մանկանը կերակրող կին, որը Ռ. Շրոթը ևս առնչում է
«Իլիական»-ում Հեկտորի մոր նման մի դրվագի հետ
(բարձրաքանդակ Կարաթեփե ամրոցից): |
| |
Նկ. 6. - |
Խեթական Հատտուսա ամրոցի մուտքը զույգ
առյուծներով: |
| |
Նկ. 7. - |
Արեգակի թևավոր սկավառակը` զույգ առյուծներով ու
անգղներով, խուռի-միտանական Saussatar արքայի
կնքադրոշմին (Ք.ա. 1450 թ.): |
| |
Նկ. 8. - |
Արեգակի թևավոր սկավառակը Կարաթեփե ամրոցի
բարձրաքանդակներում: |
Անգամ այս հատուկենտ օրինակները խոսում են
մշակութային ակնհայտ ընդհանրությունների մասին` այն էլ
արիա-հնդեվրոպական ատաղձով
(առյուծ, արեգակի թևավոր սկավառակ,
արանց արքա Ագամեմոնը, ձիու պաշտամունք, որն էլ
պատճառ եղավ Տրոյայի կործանմանը…): Այդ բնավ զարմանալի չէ, երբ ըստ պատմահայր
Խորենացու հայոց Զարմայր նահապետը նույնպես մասնակցել է
Տրոյական պատերազմին, առաջնորդելով հայկական ու եթովպիական
զորքերը: Ըստ այդմ, պատմական իրողությունները, տեղամասային
ավանդույթներն ու առասպելաբանությունը պիտի անպատճառ
միաձուլվեին գեղարվեստական այդ հուշարձանում և անգամ
բազում խմբագրությունների ընթացքում: Ուստի, դրանց մեջ
ստույգ եղելություններ քջջելը նույնքան խրթին` որքան
անիմաստ խնդրական է: Այն կարող է քիչ թե շատ ճշտվել
նորանոր բացահայտումներով, բայց միմիայն հիմնական
խնդրականներում:
Նույնն է նաև Հոմերոսի ծննդյան ու
ինքնության պարագան, որը նույնպես մնում է անհայտ: Նրա
ծննդավայր համարվելու պատվի համար վիճել են «յոթ
քաղաքներ»` Զմյուռնան, Քիոսը, Կոլոփոն, Սալամին, Հռոդոսը,
Արգոսն ու Աթենքը, որոնցից առաջին հինգը փոքրասիական
քաղաքներ են կամ մերձակա կղզիներ: Լ. Սամոսատացին
(Կոմմագենից, Միջագետք Հայոց) նրան ընդհանրապես համարում է
բաբելոնացի, իր պես հայտնված Հունաստանում: Ուստի,
Հոմերոսի կիլիկյան հնարավոր ծագման մեջ ոչինչ արտառոց չկա:
Առավել ևս, որ վերոնշյալ առաջին քաղաքները նույնպես
«եվրոպական» չեն, իսկ ի դեմս առաջարկվող Արգոսի ու Աթենքի
երևակվում է Հոմերոսին արդեն «եվրոպականացնելու» ձգտումը:
Իսկապես արտառոցը բոլորովի այլուր է ու
այն, որ ոմանց համար Հոմերոսի ծննդավայրի հետ իբր
հարցականի տակ է դրվում եվրոպական ինքնությունը, քանզի այն
համարվում է հունական քաղաքակրթության անմիջական
ժառանգորդը: Մինչդեռ, ըստ առասպելի Զևսի կողմից իբր
փյունիկյան Եվրոպեի առևանգումը
(Եվրոպայի անվանատուն…) և
ապա նրան որոնելու ելած եղբայրներից Կադմոսի Հունաստան
գալն ու այնտեղ հաստատվելը արդեն ընդունված է դիտել որպես
հնագույն ցեղերի տեղաշարժեր Արևելքից Արևմուտք1:
|
------------------------------------------------------------------------------------------------------------------ |
|
|
1 Մյուս եղբայրներն են Փյունիկոսն ու
Կիլիկոս, որոնք ըստ ավանդույթի իրենց քրոջ որոնումներում
համապատասախանաբար հիմնել են Փյունիկյան ու Կիլիկիան: Ուրեմն
Եվրոպեն Փյունիկիայից չէր կարող լինել և այդ պարզապես
առասպելաբանական խառնաշփոթություն է: Ըստ այլ մեկ ավանդույթի,
կիլիկեցիները նախապես բնակվել են Տրովադայի հարավում (Տրոյա քաղաքի
երկրամասը), իսկ Տրոյայի պատերազմից հետո հաստատվել Կիլիկիայում և
տեղանքին տվել իրենց անվանումը: Այսինքն, Տրոյան, Կիլիկիան և
Հոմերոսը փոխառնչվում են նաև այս մեկ պարագայում :
Այլ մեկ հետաքրքիր հանգամանք, կատարելապես համահունչ
Կադմոս էր կոչվում Հայկ նահապետի թոռը, որն առաջինն է տեղեկանում
Բելի արշավանքի մասին և շտապում հյուսիս Հայկին զգուշացնելու:
Հաղթական ճակատամարտից հետո Հայկը նրան հարուստ պարգևներով
ճանապարհում է իր հարավային երկրամաս, որն հավակնում է լինել
Կորդուք-Կորդված լեռնաշխարհը` ըստ ավանդույթի
«Կադմոսի տուն» կոչված Հայքի Կորճայք նահանգի ամենախոշոր գավառը ( ասսուր. Ք. ա.
12-րդ դ. արձանագրություններում` «Կադմուխի
երկիր») : Նրա
բնակիչներն են եղել կուտինները, որոնք Ք.ա. 22-րդ դ տապալեցին
աքքադների տիրապետությունը, իսկ նրանց ցեղակից Գուդեան պատմության
մեջ մնաց նորովի արարչագործություններով (օրինակ` զիկկուրատներով,
որոնք խորհրդանշում էին լեռներ,
տե'ս`
"ԶԻԳՖՐԻԴ –ARMINIUS?" ):
Կատնա քաղաք ու երկրամաս հիրավի կար նաև երբեմնի Փյունիկիայի
տարածքում, որտեղ վերջին պեղումները բացահայտեցին բնակիչների
խուռիական պատկանելությունը (այդ մասին այլ առիթով): Այս բոլորում
նույնպես կան և’ պատմական իրողություններ, և’ առասպելաբանություն: |
|
|
------------------------------------------------------------------------------------------------------------------ |
Այս դեռ բոլորը
չէ: Հունական կողմը հանդիսանում են
աքայացիները, խեթական
աղբյուրներում հիշատակվող փոքրասիական երբեմնի Ahhiyava
երկրամասից
(հմմտ. հայ. ար-մեն,
պարս. աքե-մեն,
իբր ըստ Հաքամանիշ
նահապետի և անգամ աքքադ...): Իսկ նրանք ոչ այլ
ոք են` քան Ք.ա. 3-2-րդ հհ հնդեվրոպացիների բնօրրան Հայկ.
լեռնաշխարհի արիա-հայա-հունական լեզվախմբից վաղ
տարանջատված նախահունական ցեղեր, որոնք Փոքր Ասիայի վրայով
աստիճանաբար տեղաշարժվեցին ու հաստատվեցին Եգեյան
կղզիներում և ի վերջո Պելոպոնես թերակղզում, հիմնելով
Աքայա միավորումը
(Նկ. 9):
|
Նկ. 9: 1.- Հնդեվրոպացիների բնօրրանը: 2.-
Նախահայեր: 3.- Խուռի-միտանական տարածք (արիական
նախալեզու): 4.- Խեթեր: 5.- Ahhiyava-աքայացիներ:
6.- Նախահունական ցեղերի անցումը դեպի Բալկաններ և
Պելոպոնես: 7.- Հայկ. լեռնաշխարհից իրանական
լեզուների համասփռումը դեպի Արևելք, իսկ Կասպից
ծովի շրջանցումով` դեպի Եվրոպա: 8.-
Արիա-հայա-հունական լեզվախմբից տարանջատված
հնդարիացիների մուտքը հետագա Հնդկաստան: (Ըստ
Գամկրելիձե-Իվանովի տեսության, 1984 թ.): |
Այսքանից հետո
մշակութային ընդհանրությունները բնավ էլ զարմանալի չեն2,
այդ հակառակը պիտի լիներ տարօրինակ: Բնական է նաև տրոյական
պատերազմին արյունակից այդքան ցեղերի ու ազգությունների
մասնակցությունը, թերևս առավելաբար որպես բարոյական ու
պատվախնդրական առճակատում` ի պատասխան Տրոյայի արքայազն
Պարիս կողմից Սպարտայի արքայակնոջ Հեղինեի առևանգման, ինչն
էլ պատճառ դարձավ աքայական ցեղերի դաշնությանը ընդդեմ
Տրովադայի ու դաշնակիցների:
|
------------------------------------------------------------------------------------------------------------------ |
|
|
2 Oրինակ` Աքիլլեսի գարշապարը, Սասունցի
Դավթի կամ գերմ. Զիգֆրիդի խոցելի թիկունքները (
տե'ս`
"ԶԻԳՖՐԻԴ –ARMINIUS?" ), Մսրա Մելիքի
հետ մենամարտում Իսմիլ խաթունի ծծերի մերկացումը Դավթի առջև,
ինչպես «Իլիական»-ում Հեկտորի մայրը` իր որդու, հիշեցնելով
մայրական կաթը (հմմտ. Նկ. 5) ու նման բազում զուգահեռներ: Եվ որքան
էլ գաղափարները կարող են լինել «թռչող»` այսուհանդերձ մինչև որևէ
տեղ ձավադրելը դրանք անպատճառ որևէ այլ մի տեղ ծնվում են... |
|
|
------------------------------------------------------------------------------------------------------------------ |
Ուշագրավ ևս մեկ
հանգամանք: Հոմերոսյան հունարենում Գայա-Գեյա երկրամայրը
դեռևս կոչվում էր
ԱՅԱ, ճիշտ ինչպես այական հանրույթում,
հայոց մեջ ու հարակից քանի մշակույթներում,
Էգավոն,
Էաս,
Էգին
(արքան`
Էակ-ոս, Զևսի որդին, Աքիլլեսի պապը...),
Էգիոն թե
Էա
(առասպել. կղզի, բայց նաև երկրամաս «Արգոնավորդներ»
էպոսում) դիցանուններն ու տեղանունները
համապատասխանաբար`
Այգավոն,
Այաքս,
Այգին
(Այակ-ոս),
Այգիոն
(հմմտ. հայ.
այգի-էգ,
այրել-էրել
և անգամ միջագետքային համարվող
Հայա-Էա
ծովաստվածը...), իսկ ինքն էլ իր նմանների պես
կոչվել է
այեդ
(բառ. երգիչ): Եվ հենց
աքայա վերջածանցը
(նաև ցեղանունը,
տե'ս`
«Դարձ ի շրջանս յուր» ), ինչպես հնդրիական Ուդայա,
ռուս. красная
(իգական սեռի վերջածանց), երկրանունների
իա վերջածանցները,
ցեղանուների, տեղանունների և նույնիսկ անշունչ առարկաների
իգական սեռերը անցյալի վերապրուկներ են:
Հարկ է այստեղ կանգ առնել, զի
պատմամշակութային այս խրթին հյուսվածքի որ թելն էլ
բանիմացորեն քաշեք` կմերկանա պաճուճավորված ողջ
եղելությունը:
Արդ մեր հերթն է խորապես զարմանալու:
Նախ, արևելագիտությունը հիմնած և այդքան հասուն Եվրոպան
այս պարզագույն իրողություններից մի՞ թե տեղյակ չէ: Եվ
հետո, մի՞ թե այդքան անպատվաբեր է թեկուզ արդ սմքած երբեմի
մի դրախտավայրի շառավիղներն ու ճառագումներ լինելը: Խեղճ
Այա նախամայր, եթե քո զարմիկներից ոմանք հանճարեղորեն
կուրացան, ապա այլք` «լուսավորվելով» քեզ իսկ ուրացան:
Չէ’, նրանց արագիլն է բերել կամ էլ ծնվել են «թփերի տակ»:
Նրանք ջրհեղեղի մասին չեն լսել, նրանց նախապապերը Արարատը
չեն տեսել, նրանք Նոյի հետնորդներն էլ չեն, չեն մասնակցել
բաբելական աշտարակաշինությանը, թեև... Աստածաշնչով են
երդվում:
Այս աշնանը տեղի է ունենալու կարևոր
գիտաժողով քննարկելու համար Ռ. Շրոթի «ցնցող» դրույթները:
Սպասվում են բուռն բանավեճեր «հոմերոսյան հարցի» շուրջ:
Ըստ ոմանց, ո՞ւմ մտքով կանցներ, որ եվրոպական
քաղաքակրթության բնօրրանը գտնվում է Կիլիկիայում և սկսվում
է միայն... մեծն Հոմերոսից:
Մեկ բան վստահ է. ցայսօր
զբոսաշրջիկների արշավանքներից ապահով Ադանան հնարավոր է
շուտով հեղեղվի և ի վերջո ոչ թե Թուրքիան անդամակցի
Եվրոպական Տանը` այլ այն վերադառնա պապենական տուն ու
ընդգրկվի առնվազը 12000 ամյա իր բնօրրանում: Այնպես,
ինչպես ի վերջո բոլորս էլ` մայր հողին ու ամենայն «դարձ ի
շրջանս յուր»: Մինչ այդ հարկ է հետևել աշնանային այդ
գիտաժողովին և սպասել, թե եվրոպական մեր երբեմի
ազգակիցները եթե ոչ տուն` ապա գոնե ինքնաճանաչման կգա՞ն:
Այսպես թե այնպես արդ բոլոր ճանապարհները
բերում են դեպի Հայկ. լեռնաշխարհ, բացի... հայոց
չվերթներից: «Հալիվորցած» հողն այլևս նրանց չի պահում:
Այդ դեռ ոչինչ, նրանք այլևս իրենց
ինքնությունից են ամաչում ու փախչում իրենք իրենցից:
|
ՉՈԻՐ ԱՇԽԱՐՔ ԱՎԵՐԻ ՈՒ ՄԵԿ ԷԼ ՇԻՆՎԻ... |
|
Մարսել, 26 հունիսի 2008թ. |
|
|
|
|
|
|
