Սկզբնաէջ

ՕՐԻՆԱՑ ԵՐԿԻ՞Ր ԹԵ՞ ԷԱՑ ԱՇԽԱՐՀ 1 Այն, որ իբր հնում Հայաստանը անվանվել է «աստվածային սուրբ օրինաց երկիր», հայոց մեջ շրջանառություն է դրել երիտասարդ պատմաբան Ա. Մովսեսյանը, շումերական էպոսներում Արատտային տրվող kur-me-sikili-la բնորոշման թարգմանությամբ, դրա մեջ me բաղադրիչը որդեգրելով որպես «աստվածային օրենք» այլոց մեկնությունը («Հայաստանը Ք.ա. Երրորդ հազարամյակում», էջ 19): Այդքանը բավական էր, որպեսզի օրինականության առօրյա պահանջը դառնա անցյալի տեսլական և կորուսյալ այդ պատվանվամբ անգամ կուսակցություն ստեղծվի: Բարի, սակայն որքանո՞վ է այդ հիմնավոր: Առեղծվածային այդ me-ն իսկապես վերլուծական գլուխկոտրուկ է քանի հետազոտողների համար, զի հնագույն տարբեր տեքստերում ծածկված է խորհրդավորությամբ, ունի այլազան հատկանիշներ, և ըստ ոմանց` նույնիսկ տոտեմական ենթաշերտեր (Կ. Օբերհուբեր): Me հասկացության վերծանմանը ընդգրկուն հետազոտություն է նվիրել նաև Գ. Ֆաբեր- Կլյուգգեն: Ըստ այդ ամենի, me հասկացությունը իր մեջ ներառում է կարգ ու օրենքների համալիր, առարկաների, բնական երևույթների, կենդանի գոյացությունների ներքին սուբստանցը, դրանց կենսաուժն ու էներգիան: Ճշմարտամոտ գտնելով հանդերձ այս մեկնությունները, մեր հերթին ջանանք դիտարկել me-երի արծարծման մի քանի օրինակներ, ինչը դրանց բուն ինչությունը բացահայտելուց բացի ընդունակ է հերթական անգամ լրացնելու և ամրագրելու ԷՈՒԹՅՈՒՆ ոգե-գաղափարական համակարգը և նրա բաղադրիչ տեսությունները: Այդ նաև կարող է ուսանելի օրինակ դառնալ, թե ինչպես չնչին մի վրիպում ունակ է հանգեցնել լուրջ շեղումների, ինչպես մաթեմատիկական բանաձևերում աննշան թվացյալ մի ստորակետը, և ինչպես այդ վրիպումները կարող են սրբագրվել ու դեռ հանգեցնել այլ բացահայտումների, երբ ղեկավարվում ենք էություններով, ինչպես ցայսօր նման պարագաներում ու նաև այստեղ: Տե'ս`  «ՆԵԲՐԱՅԻ ԵՐԿՆԱՅԻՆ ՍԿԱՎԱՌԱԿԸ»  և  «ԶԻԳՖՐԻԴ –ARMINIUS ?»  հետազոտությունները:           Այդպես, առեղծվածային այդ me-երը նախ ինչ-որ արխայիկ Էնմեշարրա  աստծո (բառացի`«Բոլոր me-երի տեր», կողակիցը` Նինմեշարրա ) զորություններն են կամ նրա «սեբետու»-յոթնյակ զավակները (տարբերակ` նրանց հավաքական Էրրա  անձնավորումն ու իր զորությունները), որոնք ժառանգվում են շումերական Ան (երկինք) և Էնլիլ (քամիներ) գլխավոր աստվածներին (տե'ս` «Նեբրայի երկնային սկավառակը»): Այլ տարբերակներում, դրանք գտնվում են Էնկի  տիեզերական ջրերի և իմաստության աստծո տնօրինության ներքո, պահվում էին Աբզու  տիեզերական օվկիանոսի անգամ աստվածներին անհաս ու անհայտ մի խորքում, որտեղ բնակվում էին նաև Էնկիին  ենթակա, «աբգալի»  կոչեցյալ քաղաքակրթության հիմնադիրներն և մշակույթի կրողները (ըստ ոմանց` բառացի իմաստուն ): Այսուհանդերձ, յուրաքանչյուր աստված, քաղաք, տաճար, խորհրդանիշ կամ գործունեության բնագավառ տարաչափորեն կարող էր ունենալ իրեն յուրահատուկ me-երը, որոնք կարող էին լքել իրենց տնօրինողներին, առնել երևութական ձևեր` պահպանելով հանդերձ իրենց անտեսանելի հատկանիշները: Այդ me աստվածային զորությունները արտացոլում էին տիեզերակարգը, ղեկավարում աշխարհը, բոլոր դիցական թե երկրային հաստատությունները, արքայական, քրմական, բարոյական, ստեղծագործական, արհեստագործական և անգամ սեռական գործառույթները: ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------   1  Իմա` Է-էությունների բնօրրան, բայց նաև էացնել-ստեղծել, գոյացնել իմաստով: Այս նյութի և հատուկ me-երի առնչությամբ տե’ս նաև «ԻՆՉՈՒԹՅՈՒՆ» հատորի Միհր-Միթրա դիցանվան ստուգաբանությունը, էջ 82-85, իսկ ավելի մանրամասն` ԾՆՆԴՈՑ-ԱՅԱ հատորի «Կյանք-կենսաուժ-մահ» գլուխը, էջ 159-213 (Ա.Վարպետյանի գրքերը): ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------          Ըստ շում. «Ինաննան, Էնկին և me» էպոսի, (Ն)Ինաննա  դիցուհին («առավոտյա աստղը»` Վեներա մոլորակը, ավելի ուշ` Իշտար-Աստղիկը, հմմտ. նաև հայկ. Նանե...) ցանկանալով բարեկարգել իր Ուրուկ քաղաքը գալիս է Էրիդու` «Էնկի հայր աստծո»  մոտ: Վերջինս, խարխճանքում հարբելով, Ինաննային նվիրում է me-երը, սակայն սթափվելուց հետո նրա հետևից ուղարկում է լահամա  դևերին` ետ բերելու համար դրանք: Էրիդուից Ուրուկ ընկած յոթ կայաններում Ինաննայի ուժերը հաղթում են նրանց, Ինաննան մեկընդմիշտ տիրանում է me-զորություններին և այդու ստանձնում մշակութային առաքելություն: Նման տարբեր պատումները փոքր-ինչ լուսաբանելու հետ me-երի ինչությունը հուշում են նաև դրանց քանակը` հիմնականում 7, ինչպես արխայիկ Էնմեշարրայի «յոթնյակի» պարագայում:          Այդ հաստատվում է նաև, շում. «Մեծ երկնքներից, մեծ ընդերքներին…» պոեմում, որտեղ անդրաշխարհ իջնող Ինաննա դիցուհին իր հետ տանում է այդ զորությունները` որպես հմայիլ խորհրդանշված տարբեր առարկաներով («շուգուր» պսակ, ճակատի «Սքանչելազարդ» ժապավեն, լաջվարդե մանյակ, կրծքի զույգ կախազարդեր, ոսկե ապարանջաններ, ձեռքերին տիրակալության և դատաստանի նշաններ, կրծկակալ ցանց, ազդրերի քող2 ), որոնք մեկ առ մեկ հանձնում է անդրաշխարհային յուրաքանչյուր 7 դարպասների մոտ, ի վերջո մնալով մորեմերկ և կատարելապես զինաթափ: Նկ.1: Կունդալինի արական- իգական կենսաուժերի 7 չաքրաները: Նկ.2: Կալաչաքրա ժամանակի անիվը (հմմտ. հայ. «չարխ»- սանսկ. չաքրա >անիվ…) ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------   2  Ամենայն հավանականությամբ այս ատրիբուտները ավելի ուշ հինդուիզմում հայտնի 7 չաքրաների նախատիպերն են (Նկ.1): Այսինքն` մարդկային մարմնում սեռական օրգաններից դեպի «հոգետուն» գլխակետը բարձրացող կունդալինի կենսաուժերի հանգույցները, իսկ «ճակատագրի տախտակները»` Կալաչաքրա (մանդալա) կոչված շրջանաձև «տիեզերական քարտեզի» նախատիպը (Նկ. 2) , որի մեկ հեռավոր զուգահեռն է հայկ. «Սասնա ծռերում» աշխարհի «չարխի ֆալակը» (բառացի` «բախտի անիվը»): Այն, տիեզերալեռան մեջ փակված պտտում է Պզտիկ Մհերը և ըստ տիեզերակարգի կանխորոշում իրադարձությունների գործընթացը, ինչպես գիտության մեջ մտած Մինկովսկու «համաշխարհային գծերի» վարկածը: Ուշագրավ է, որ ըստ բուդդայական դիցաբանության, աշխարհի 12 չաքրավարտիններ մեջ (բառ. «չաքրա պտտող», արդար արքաներ) հիշատակվում է ոմն ԱՐԱ: Այդ կարելի էր զուգադիպություն համարել, եթե ԱՐԱ դիցանունը չլիներ այդքան տարածված, Պզտիկ Մհերը` «չմեղավորցած», և ի վերջո չաքրավարտինները նույնպես օժտված չլինեին 7 գանձ-զորություններով, որոնց մեջ հրաշագործ մի ձի…      Նշենք նաև, որ խորն անցյալում ողջ տիեզերքը պատկերացվել է որպես մարդկային հսկա մարմին, իսկ ավելի ուշ կենդանաշրջանն է զուգորդվել մարդկային մարմնի առանձին մասերի հետ: Ուստի, հարկ է ենթադրել, որ ի դեմս այս բոլորի արձագանքում են նախնադարյան մարդու տիեզերական ինչ-որ պատկերացումներ, որոնք ընդունակ են օժանդակելու me-երի բուն ինչության լուսաբանումը: ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------     Նկ.3: Էա-Հայա ծովաստվածը, հենված երգագաթ Մասու լեռան արևելյան կատարին (Սիս-Մասիս): Նրանից ելնող երկու ջրաշիթերը խորհրդանշում են Տիգրիս ու Եփրատ գետերը, ձկները, այծն ու արծիվը` երկնային, երկրային և ստորգետնյա ջրերը: Աջից` նրա երկդեմ Իսիմուդ դեսպանն է (հակադիր սկզբունքների մարմնավորում, հմմտ. Նկ.1 ), ձախից` արշալույսի աստղ Իշտար դիցուհին Կենաց ծառի հետ, լեռան գոգում` արեգակնային Ուտու աստվածը (աքքադ. կնքադրոշմ, Ք.ա. 3-րդ հզ 2-րդ կես):  Նկ.4: Էա-Հայա ծովաստծո ձկնակերպ քուրմերը: Ձախ կերպարի ծիսական սափորից հորդում են դրախտային արդեն 4 գետերը` ի տարբերություն նախորդ երկու` Տիգրիս և Եփրատ գետերի (Նկ. 3): Այսու, ևս մեկ անգամ դիցամոտիվները աշխարհագրորեն ճշգրիտ տեղակայված են` ինչպես Զիգֆրիդ-ARMINIUS ? ակնարկում (ծիսական ավազան, Աշշուր, Ք.ա. 8-7 դդ):            Ավելի ուշ, աքքադական տարբերակներում me-երը նախ գտնվում են Թիամատ ծովաստվածուհու մոտ, ապա Կինգու հրեշի, և ի վերջո բաբելական Մարդուկի, որի հայրը շում. Էնկիին  փոխարինած Էա-Հայա  տիեզերածովի և իմաստության ձկնակերպ գերաստվածն էր (Նկ.3, տե'ս նաև` «Նեբրայի երկնային սկավառակը» ): Այստեղ, me զորությունները զուգորդվում են վերոնշյալ «ճակատագրի տախտակներ» կոչված վերացական ինչ-որ սկզբունքների հետ, որոնք կանխորոշում էին աշխարհի շարժումը և համաշխարհային իրադարձությունները: Դրանց տնօրինողը օժտվում էր տիեզերական իշխանությամբ ու ապահովում աշխարհակարգը...          Ահա մոտավորապես me զորությունների և դրանց ածանցյալ «ճակատագրի տախտակների» ընդհանուր հատկանիշները, որոնք «սուրբ օրենքներից» ավելի վերացական գոյացություններ են: Ուստի անհայտ ստուգաբանությամբ և «լինել» բային մոտ իմաստաբանությամբ այդ me-երը ոմանք հակված են բնորոշելու որպես ԷՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ (С.Н.Крамер, «История начинается в Шумере», ИНШ, էջ 227-228 ):     ա). - Վերոնշյալ հիշատակումներում ունենք բավականին տվյալներ, ըստ էիզմ-էությունների ուսմունքի ճշտելու համար թե որքանով են հիմնավոր me զորությունների այդ մեկնաբանությունները:          Նախ me-երի տոտեմական ծագումնաբանության վերաբերյալ: Նեանդերթալցուց սկսյալ նախնադարյան ցեղերը հիմնականում բնակվել են գետերի, ջրավազանների թե ծովերի ափերին, կեցականորեն գլխավորապես զբաղվել ձկնորսությամբ, իսկ ձկնային տոտեմիզմի հետ հավատամքային առաջնային տարատեսակը հասկանալիորեն եղել է ջրապաշտությունը` որպես կյանքի ու ամենայնի ակունք: Եվ հենց երբեմնի այդ ջրապաշտության հազարամյակային վերաճն է me զորությունների տիրակալ, տիեզերածովի ու իմաստության, շումերա-աքքադական Էնկի-Էա-Հայա  ձկնակերպ աստվածը, որի մայրիշխանական շրջանում իգական նախատիպն է Այա  երկրաստված-ծովաստվածուհի նախամայրը (որտեղից Այա-Հայա-Էա  անգամ անվանական փոխանցումը, իսկ հունական դիցաբանության մեջ` Այա-Գայա-Գեյա  զուգահեռ երկրաստվածուհին): Տրամաբանական է, որ երկուսն էլ օժտված լինեին ծովածին ինչ-որ հատկանշական ատրիբուտներով3, ինչը Էնկի-Էա-Հայա  ծովաստծո պարագայում հավակնում են լինել հենց me զորությունները: Եվ քանզի նույն այդ Էա-Հայան  հետագայում շարունակեց վերաճել ու վերաձևակերպվել որպես Է-Էություն  գերաստվածություն4, ապա տրամաբանական է, որ այդ me-երը լինեին էություններ, որոնք ինքնին արարչական զորություններ են (ավելի ուշ` հուն. eidos-նախագաղափար-նախատիպեր), բայց դեռ ոչ անպատճառ օրենքներ, ինչը առավել որոշակի, հասուն և ուշածին հասկացություն է: Մինչդեռ, հեռավոր ու դեռևս պարզամիտ նախնիք բնական գործընթացների սոսկ դիտողականությամբ կարող էին եզրահանգել, որ գոյություն ունեն ինչ-որ անտեսանելի աշխարհ, աներևույթ գոյացություններ ու զորություններ, և սքող գործընթացներ, որոնք պիտի գտնվեին այս կամ այն աստծո տնօրինության ներքո:          Աքքադական տիեզերածնության մեջ այդպիսի մի վերացական գոյացություն է տիեզերածովի հատակում գտնվող Մումմուն  (հուն. Մումիս, խոհեմության ու կարգուկանոնի սկզբո՞ւնք), Աբզու-Ապսուի  խորհրդատուն, որին սպանելով Էա-Հայան  իբր յուրացնում նրա «լուսեղեն փայլատակումը», ինչությունը և անգամ անվանումը` որպես մականուն (այստեղ արձագանքում են հավատամքային հակամարտություններ, ինչն անցյալում եղել է շատ տարածված): ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------   3  Հնդարիական դիցաբանության մեջ Ադիտի մայր աստվածության որդի-զորություններն են նախապես 7 Ադիտյիները, յուրաքանչյուրն օժտված երկնային իշխանությամբ, արարչական, բարոյական թե տիեզերակարգի պահպանման տարաբնույթ առաքելություններով և անձնավորված ի դեմս տարբեր աստվածությունների (Ինդրա, Վարունա, Միթրա, Բհագա ևն): Նրանք ոչ այլ ինչ են` քան նախաշումերական Էնմեշարրա աստվածության Էրրա «սեբետու»-յոթնյակ զավակ-զորությունների մեկ տարբերակը, սերված նույն և ընդհանուր նախամշակույթից: Այլ մեկ շառավիղը հուն. Պլեադներն են, Ատլանտի և Պլեյոնա օվկիանոսուհու 7 աստղային դուստրերը (տե'ս` «Նեբրայի երկնային սկավառակը» ակնարկը):   4  Էզոթերիկ որոշ դպրոցներում Էությունը դիտվում է Հայր Աստված, ինչպես Էա-Հայան վերոնշյալ շում. տեքստերում` Ինաննայի, աքքադական դիցաբանության մեջ` Մարդուկ գլխավոր աստծո, իսկ ըստ մեր արմատական ուսումնասիրությունների` հենց Քրիստոսի Հայր Աստվածը (տե'ս` «Գիրն զԷ անուն ԱՅ» հատորը): Հիշենք, որ Քրիստոսի խորհրդանշական կենդանին ձուկն էր, նրա առաքյալները` ձկնորսներ, իսկ Հովհաննես Մկրտիչը` ջրապաշտության մեկ վերառումը` այն էլ Այոն-Էոն-Օհան փոխառյալ դիցանվամբ (Հմմտ. նաև Նկ. 4-ում ծիսական ավազանը օծման գործառույթով…): ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------     բ). - Եթե նկատի առնենք տարբեր տեքստերում me-երին տրվող հատկանիշները ինչպես. տարբեր գործառույթներ, առանձին աստվածների, քաղաքների, տաճարների թե ասպարեզների պատկանելություն, me-ական խորհրդանիշեր և իմաստաբանական 7 քանակը, տնօրինության փոփոխություններ, և հատկապես աներևույթ մնալով ու անփոփոխ հատկանիշները պահպանելով հանդերձ երևութական տարբեր ձևեր առնելու հանգամանքը, ապա կհամոզվենք, որ խոսքը իսկապես էությունների մասին է: Զի, ի տարբերություն հարափոփոխ երևույթների էությունները մնում են հաստատուն, ժամանակին հիրավի առնչվել են սրբազան 7 թվի, 7 աստվածությունների, երկնային 7 լուսատուների (7 պլեադներ կամ արև, լուսին և այդժամ հայտնի 5 մոլորակներ), Էրրայի  և Ինաննայի  7 զորությունների, գնոստիկայում 7 Aion-Էոնների (նույն Է-էությունները), մարմնի 7 չաքրաների, և դեռ քանի շառավիղների, իսկ ուշագրավը` դեպի Արատտա 7 ուղեցույցների հետ, ինչը նաև մեզ համար աշխարհագրական ևս մեկ ուղղորդ է: Առավել ևս, որ շումերների սրբազան թիվը 6-ն էր...          Նույնքան խոսուն է նաև me-երի առնչությունը «ճակատագրի տախտակների» հետ, որոնք իրենց հերթին աղերս են ակնկալում ավելի ուշ փիլիսոփայական էություն և երևույթ  կատեգորիաների և դրանց պատճառ և հետևանք  ածանցյալների հետ:     գ). - Եթե նկատի առնենք, որ այդ me գոյացությունները առնչվում են իմաստության հետ ու գտնվում իմաստության Էնկի  շում. ծովաստծո տնօրինության ներքո, ապա ստուգաբանորեն աղերսներ կարող ենք ենթադրել me եզրի և վերոնշյալ Մումմու «լուսեղեն սկզբունքի», Էնկիի ծովամայր Նամմու դիցանվան վերջածանցների (որպես նրա ստեղծյալ me-զորություններ, ինչպես հնդարիական Ադիտյիները` Ադիտի դիցամոր), հնխ.*mar-//*mor-_ ծով և *maHt-_մայր (հմմտ. աքքադ. Թիամատ ծովամայրը), հնխ. *med-_միտք և հարակից այլ եզրերի հետ, որոնք ուղղակի թե անուղղակի ակնարկում են էություններ, ինչպես ըստ Հովհաննու Ավետարանի. «Ի սկզբանե եղել է Բանը» (իրականում` Էությունը, այլորեն` բանականություն-միտքը): Այս բոլորը հուշում են ոչ միայն մշակութային հնագույն ընդհանրություններ` այլև լեզվաբանական փոխառնչություններ, որոնք չէին կարող լինել առանց մեկը-մյուսի:     դ). - Շումերական «Էնկին և տիեզերքը» պոեմում Էնկին  գովերգում է իր արարչությունները և             Շումեր երկիրը5.                ...Օ~ Շումեր, Մեծ լեռ, երկիր տիեզերքի…                  Նա, որ էություններ է բաշխում բոլոր ծողովուրդներին,                  Քո հզոր էություններն անմատչելի են,                  Քո խորությունները` անհասանելի... (նշյալ նույն ИНШ աղբյուրը, էջ 107) ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------   5  Պոեմում, Էնկին բարձրանում է Տիգրիսն ու Եփրատն ի վեր և իբր քաղաքակրթություն տարածում, ինչը թերևս արձագանքում է Ք.ա. 4-րդ հզ ուբեդյան մշակույթի հակադարձ ազդեցությունը նաև Հայկ. լեռնաշխարհում: Հիրավի, այդ մշակույթի վրա էր հենված է Շումերի քաղաքակրթությունը: Հմմտ. նաև Նկ. 3 և Նկ. 4 , բայց նաև Միջագետք իջած կուտին Գուդան, Զիգֆրիդ-ARMINIUS? ակնարկում` Նկ. 2b-c: ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------           Հայերեն թարգմանությունն արել ենք մենք, ըստ ռուս. сущность-էության, ինչպես իրավացիորեն առաջարկում է դիցաբան Վ.Աֆանասևան: Սակայն, առանց այդ էլ տեքստի իմաստաբանությունը հուշում է, որ խոսքը ոչ թե օրենքների` այլ հենց էությունների  մասին է, որոնց` ըստ փիլիսոփայական մեկնության, ընդամենը մեկ հատկանիշն են հենց օրենքներն ու օրինաչափությունները, որպես «երևույթների տակ ընկած ներքին կապեր»:  Մինչդեռ էությունները անհամեմատ բազմիմաստ են և հիրավի «խորն ու անմատչելի», երբ անգամ լոկ «սրբազան օրենքներով» արարչություն չես անի...          Եվ եթե այստեղ ամփոփենք անգամ խիստ հակիրճ մեր այս դիտարկումները, ապա անվիճելի է դառնում, որ me-երին տրված բոլոր մեկնությունները, ինչպես. առարկաների, բնական երևույթների, կենդանի գոյացությունների ներքին սուբստանց, նրանց կենսաուժն ու էներգիան, կարգ ու օրենքների համալիր, քաղաքակրթությունների ու արարչագործության «նախահումք», և շատ այլք, ակնարկում են հենց էությունների  բնույթն ու հատկանիշները: Ճիշտ այնպես, ինչպես դրանք բնորոշվում են ըստ էիզմ ուսմունքի, իսկ ավելի հակիրճ.               Երևույթը երևակված էություն է, էությունը` չերևակված երևույթ:          Այսուհանդերձ, այս քառյակը հուշում է շատ ավելին, նախ ի վերջո տալով Շումեր  երկրանվան ստուգաբանությունը , որպես «մեծ լեռ-տիեզերալեռ-ծովասար» (տե'ս` «ԾՆՆԴՈՑ-ԱՅԱ», էջ 799), և հետո հիմնավորապես մատնանշելով աշխարհագրական այն տարածքը, որտեղ սաղմնավորվել են me հասկացությունն ու տիեզերաբանական հարակից պատկերացումները: Հանգամանք, որն ընդունակ է վերջնականորեն մեկնելու me գոյացությունների ինչությունը:     ե). - Այն, որ իրենց «երբեմնի լեռնականներ» կոչող շումերները Հայկական լեռնաշխարհից իջած ցեղեր էին, արդեն սկսում է ընդունվել գիտական աշխարհի ավելի ու ավելի լայն շրջանակների կողմից, իսկ այստեղ տրվում է որպես խիստ որոշակի փաստ: Զի, անգամ ստուգաբանորեն շում. և հնխ. *su- ջուր, ծով,  իսկ mer-լեռ 6, այսինքն` Ծովասար, ինչպիսինն է հնդարիական տիեզերաջրերով շրջապատված և յոթնակատար Սու-Մերու  դիցալեռը (աստվածների կացարանը, որի շուրջ իբր պտտվում է Արեգակը: Նկ. 5), և բացի «Սասնա ծռեր» տիեզերավեպից, ինչպիսինը հենց Ծովասար  անվամբ լեռնաշղթա իսկապես առկա է Հայկ. լեռնաշխարհի Սասուն գավառում: ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------   6  Հավանաբար մայր-մեր աղերսով, ինչպիսինը ծնեց Նամմու ծովամայրը, բաժանելու համար երկինքն ու երկիրը: Հմմտ. շում. meri-վեր, կովկաս. mer-լեռ, եգիպտ. M(e)r-բուրգ, հայ. մօր-լիճ, ֆրանս. mère-մայր, mer-ծով (տես նշյալ ԾՆՆԴՈՑ-ԱՅԱ հատորի «Կյանք-կենսաուժ-մահ» գլուխը, էջ 159-213): Ուստի, բոլոր հիմքերն ունենք me-էությունների ստուգաբանությունը առնչելու ծով և մայր հասկացությունների հետ, ինչպես Է-էության սիզբնատառն ու Էա-Էյա-Հայա դիցանունն են այ-էյ լծորդմամբ շառավիղվում Այա նախամոր դիցանունից: Այդ թվում նաև չին. Շանհայ – բառացի` ծովասար տեղանունը, վստահ հնդարիական կամ տիբեթյան փոխառությամբ... ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------ Նկ.5: Ենթարդրյալ Sumeru լեռներից մեկը (արդ` Կայլաս) Մանասարովար լճերի ու տաճարի հարևանությամբ (Տիբեթ): Նկ.6: a ).Ծովինարը տիեզերածովում խոյացած Կաթնաղբյուրի մոտ: b).Սանասարը տիեզերածովի հատակին (Հ.Կոջոյան):      -    Աշխարհագրական այդ տեղանքի հետ կապված, «Սասնա ծռերը» պահպանել է նաև շումերա-աքքադական տիեզերաբանության բազմաթիվ այլ նախատիպեր, զուգահեռներ, անվանական ու եզրաբանական ընդհանրությունները, որոնք ոչ միայն տեղակայում են դրանց անաղարտ ակունքն ու արտացոլում բնաշխարհը` այլև հիրավի օգնում վերծանելու որոշ հանգամանքներ:          Այդպես, էպոսում կա հենց Ծովինար  դիցանվամբ ծովամայր, որը հղիանալու է տիեզերածովում խոյացած տիեզերալեռից բխող Կաթնաղբյուրից և ծնելու է երկվորյակ «լեռներ»` անձնավորված ի դեմս Սանասարի  և Բաղդասարի 7 (Նկ. 6a): Ճիշտ այնպես, ինչպես շում.-աքքադ. դիցաբանության մեջ կան Արևալեռ (ռուսական զուգահեռը` Սվյատագոր, բառ. «Սուրբ լեռ») և Կենաց լեռ (միջագետք.Վալտասար, հայաս. Baltaik բուսական աստվածներ): Սանասարը իջնում է տիեզերածովի հատակ, որտեղ կար եկեղեցի, այգի, ջրավազան և որտեղ էլ ստանում է իր զորությունները` Թուր Կեծակին (կայծակ), Քուռկիկ Ջալալուն (արեգակնային ու օդային տարերք), Խաչ Պատերազմին և տիտանական հզորություն (Նկ. 6b), ինչպես Էա-Հայան  ծովի տակ ուներ անհայտ մի տաճար, որտեղ գտնվում էին me էություն-զորությունները և որտեղ էլ հղացավ Մարդուկին: Սանասարի երեք որդիները նույնպես անձնավորում էին բնական տարերքներ. Առյուծաձև Մհերը` Արեգակ, Ձենով Օհանը` ամպրոպ, Ցռան Վերգոն` անձրևաջրեր, ինչպես շում.-աքքադ. Անու (երկինք)-Էնլիլ (քամիներ)-Էա (տիեզերաջրեր) «երրորդությունը»: Եվ ի վերջո, Պզտիկ Մհերը վերափակվում է նույն տիեզերալեռան մեջ, որտեղ էլ պտտում է աշխարհի «չարխի ֆալակը»` վերոնշյալ «ճակատագրի տախտակների»  և Կալաչաքրային  մեկ տարբերակը: Այսինքն այն, ինչը քրիստոնեության մեջ կներկայանա որպես նախախնամություն... ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------   7  Բնական տարրերի ու տարերքների անձնավորումը տարածված ավանդույթ էր: Այդպես, խուռ. «Լեռների պատմությունից» շարքում Վաշիտտա լեռն է ծնանում, այլ մի տեղ Պիշայշաս լեռը մերձենում Իշտար դիցուհու հետ, շում. Էնլիլ քամիների աստվածն ուներ «Հզոր Ժայռ» մականունը, ինչպես վերոնշյալ քառյակում մայր-երկիրը` «Մեծ Լեռ»: Մինչդեռ, Սանասարն ու Բաղդասարը խորհրդանշում էին երկգագաթ լեռներ, ինչպիսինն էր հենց առասպելացած Սիսն ու Մասիսը կամ նրա շումերական տարբերակ Մաշու երկգագաթ լեռները, որի Նիսիր գագաթին հանգրվանեց Նոյի նախատիպ Ուտնապիշտիմի տապանը... ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------      -    Նույն այդ եռանկյունի-տիեզերալեռը հայտնվում է մեծամորյան հայտնի ժայռագրում (Նկ.7, Ք.ա. 2600-2800 թթ)` կատարելապես համահունչ թե’ Սանասարի երեք որդիներին և թե’ շումերա-աքքադ. «երրորդության» պաշտոններով, իսկ Էա-Հայա  աստվածությունը` հայկ. «է» տառի գաղափարագրով, որը շատ ավելի ուշ Մ. Մաշտոցը 7 թվային արժեքով և հենց Է-էություն  իմաստով կմեխի հայ. այբուբենի 7-րդ աստիճանում: Ոչ պակաս կարևոր է ժայռագրի մերձակայքում բացահայտված «յոթնյակ» աստվածություններին նվիրված երկու սրբարանների առկայությունը, ասեք որպես վերոնշյալ հնդարիական Սու-մերու  դիցալեռան մանրակերտ (աշտանակներ և սրբազան ջրավազաններ: Նկ. 8): Առավել ևս, որ պատմական Հայաստանն ուներ Բյուրակն բազմագագաթ բարձրավանդակը (բառ.«հազար լճերի լեռ»), 7 սրբազան լեռներ (հիմնականում` Մասիս, Արագած, Նպատ, Վարագա, Սիմ, Սիփան, Մանի՞), 7 գլխավոր աստվածություններ (Արամազդ, Անահիտ, Միհր, Նանե, Աստղիկ, Վահագն, Տիր)` յուրաքանչուրն իր տաճարներով խտացած Հաշտից տեղիք-Աշտիշատ  տարածքում, իսկ վերոնշյալ հնավայրն էլ կոչվել է ըստ պատմահայր Խորենացու մերձակա Մեծամոր  գետի անունով («Մեծ մայր», միաժամանակ մօր-լիճ, ճահիճ), որի me եզրի հետ շատ հնարավոր աղերսի մասին արդեն ակնարկվեց: Սրբազան 7 թվի աղերսն էլ այլևս տարակուսանքի տեղ չի թողնում: Երիցս առավել, որ me էություն-զորությունների վաղնջագույն տիրակալն էր Էնմեշարրա  աստվածությունը` իր Էրրա  միջագետքին օտար զավակով ու նրա «յոթնյակ» զորություններով: Այն հավակնում է լինել հայոց Ար-Արա  արեգակնային աստծո մեկ հոլովումը, ինչպիսինները կային այլուր (հիշենք չաքրավարտին Արա արդար արքային), և ինչպիսինն էր աբխազական Այտար  նույնպես «յոթնյակի» աստվածությունը ( հմմտ. հայ. այտուցվել-ուռչել-երևալ, ավեստ. haidya-երևալ, հուն. eidos-էություն ): Եվ բազմիցս առավել, որ Էնմեշարրա-Նինմեշարրա  դիցազույգն ու նրանց me էությունները Արատտա երկրից էին: Նկ.7: Մեծամորյան «երրորդություն»: Կենտրոնում երկինք-եռանկյունի- տիեզերալեռն է (զուգ. Անու), աջից` «չորս քամիների վարդյակը» (զուգ. Էնլիլ), ձախից` «Է» գաղափարագիրը (Էա: Ք.ա. 3-րդ հզ):  Նկ.8: Յոթնյակ աստվածության առաջին սրբարանը Մեծամորում: Կենտրոնում 3+3+1 դասավորությամբ 7 գլխավոր կանթեղներն են, որոնք խորհրդանշում են պաշտամունքային հրեղեն լեռնակատարները: Դրանց առջևում սրբազան ջրավազանն է, ապա ստորոգյալ ենթակառույցներ` հուր-ջուր զուգորդմամբ:  Նկ.9: Կաթողիկոսական գավազան : Վերևում, եռանկյունի-տիեզերալեռան մեջ` Է գերատվածությունը որպես Հայր Աստված (Թիֆլիս, 19-րդ դ., այժմ Էջմիածնի թանգարանում): Նկ.10 : Տիեզերալեռ-եռանկյունուն դաջված Է-Էություն գերաստծո խորհրդանիշը Աստվածամոր սնարին: Այս և մեծամորյան Է-երի միջև կա 5000-ամյա տարեգրություն… (Էջմիածին,Մայր Տաճարի խորան: 1992թ):           Ինչ վերաբերում է Է-Էություն գերաստվածությանը, ապա ըստ անգամ 5-րդ դարի մոլի քրիստոնյա Ե. Կողբացու, այն պաշտում էին դեռևս հեթանոսները8: Է-ն առանց ընդհատման շարունակեց մնալ միմիայն հայ առաքելական եկեղեցում, հայերենում` որպես «եմ» էական բայի «է» երրորդ դեմք (անգամ հնագույն իր «ա» զուգակցով, ինչպես Այա-Հայա-Էյա-Էա  լծորդման պարագայում ), ինչը որևէ այլ փաստարկից ավելի ապացուցում է թե’ այդ դիցահամակարգի և թե’ Է-էություն աստվածության հիրավի տոտեմական, տեղական ու տոհմային պատկանելությունը` առնվազը 12000 ամյա հոլովումների ընթացքում (Նկ. 9-10): ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------   8  «-Մենք (ասում են նրանք), քանի որ անկարող ենք մոտենալու բոլորի պատճառին` Է-ին, գոյին, մշտնջենականին ու անմատչելիին, այդ պատճառով ուրիշ ավելի ցածր բաների միջոցով ենք նրան պաշտամունք մատուցում» (իմա` հեթանոսական աստվածներով: «Եղծ աղանդոց» , էջ 34 ): ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------           Երկու խոսք Արատտա  երկրանվան վերաբերյալ: Դրա արդար  ուշածին ստուգաբանությունը նույնպես իմաստաբանական վրիպում է: Զի, նախ շում. «Էնմերքարն ու Արատտայի տերը»  էպոսում վիճաբանություն է գնում թե ո՞ւմ է հովանավորում (Ն)Ինաննա  դիցուհին (հմմտ. Նինմեշարրա, հայ. Նանե …), ըստ որի այդ երկիրը պիտի ենթարկվեր մյուսին: Երջանկահիշատակ Մ. Գավուքչյանը Արատտան առնչում է Մեծամորի հետ, որի անվանումը նույնպես իգական երանգավորում ունի: Ուստի, Արատտա  երկրանվան ատտա  բաղադրիչը հավակնում է ստուգաբանվել կամ որպես մայր, կամ որպես հայր (հմմտ. հայ. տատ, վրաց. «դեդա»-մայր, ռուս. дед-պապ, և անգամ թուրք. «Աթա Թյուրք»-թուրքերի հայր ), որպես Ար-մայր  կամ Ար-հայր, ինչպես կան Նինատտա  իգական դիցանունը և միտանական Տուշրատտա  արքայանունը:          Որպես մայրիշխանության վերապրուկ մենք հակված ենք Արատտա  երկրանունը ստուգաբանել «մայր Ար», ինչպես շում. աղբյուրներում հիշատակվում է նախաշումերական Արուրու  նախամայրը, կամ բոլոր ավանդույթներում մնացել է երկրի «մայր հայրենիք» իգական բնորոշումը (նկատենք, որ «հայր մայրենիքներ» չեն լինում…): Արատտայի Արարատ  լծորդումը ուշածին է (հմմտ. Արուրու  կրկնավոր դիցանունը), արդար  մեկնությունը` շեղակի, հնխ. *art-կարգ, ձև  և արիական rta-arta-ճշմարտություն, արդարություն  նույնարմատ շառավղից (հմմտ. անգլ.-ֆրանս. juste-և’ ճիշտ, և’ արդար):      -    Եվ վերջապես: Ք.ա. 3-րդ հզ երկրորդ կեսին, աքքադ Սարգոնը Հինը գրավում է Շումերն ու յուրացնում շումերական ողջ մաշկույթը, հասնում մինչև Հայկ. լեռնաշխարհ, այնտեղից Միջագետք բերում նոր պտղատեսակներ, իսկ շումերական դիցարանում կատարում որոշ թարմացումներ: Այդպես, Ինաննային  փոխարինում է տիպիկ հնդեվրոպական *Hast[h]er-_աստղ  արմատով Աստար-Իշտարը, Ուտու  արեգակնային աստծուն` Շամաշը (իր Այա  ամուսնյակով, որը հարս  իմաստով կդառնա հասարակ անունն…), իսկ ամենաուշագրավը` Էնկի  ծովաստծուն Էա-Հայան, որն արդեն արմատապես կարևորվում է շումերա-աքքադական դիցարանում: Միանգամայն պարզ է, որ նա ներմուծված էր հենց Հայկ. լեռնաշխարհից, զի տեսաբանների միահամուռ համոզմամբ մինչև Ք.ա. 2-րդ հզ Միջագետքում որևէ սեմական աստված չի արձանագրված !!!          Մինչդեռ այս հանգամանքը գալիս է վկայելու, որ մեծամորյան ծայռագրում (Նկ. 7) «է» գաղափարագիրը ունեցել է հնչեղություն` վստահաբար նույն Էյա-Էա  դիցանվամբ, որը չէր կարող չլինել9: Ուրեմն, Մաշտոցը հայոց այբուբենը սկսելով Ա-այբ  տառով, իսկ Է տառը մեխելով 7-րդ աստիճանում պահպանել է հնագույն ավանդույթը և այդու նաև շաբաթվա «յոթնօրյա կենդանաշրջանը», որի համար էլ պիտի գնար մշակութային հնագույն կենտրոն (Եդեսիա, Ուրֆայի շրջան) և տարիներով քջջեր մոռացված արխիվները: ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------   9  Շում. դիցարանում հիշատակվում է այլ մեկ Հայա երկրորդական աստվածություն, որպես բերքատվության Նիսաբա աստվածուհու ամուսին (հմմտ. Մաշու լեռան Նիսիր կատարը և Նիսիբին-Մծբին հնագույն տեղանունը Հայկ. Միջագետքում…): Նախապես Հայան ընթերցվել է Հանի, որը բացի խուռի-միտանական Հանի-Խանիգալբատ երկրանունից ունի նաև հնխ. *Han-հան, մեծ մայր իմաստը: Ավելի ուշ Նիսաբան հռչակվում է որպես «Էնկիի իմաստություն» և ստանձնում մշակութային առաքելություն: Ակնհայտորեն դրանք արձագանքում են տարածաշրջանում դիցամշակութային սերտ փոխհարաբերություններն ու ընթացիկ խմորումները: ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------           Այժմ անդրադառնանք մեր քննախուզության թիրախ me հասկացությանը և համեմատենք դրա սոսկ օրենք  մեկնությունը էություն  խիստ խորախորհուրդ, հիրավի «անմատչելի»  ու բազմիմաստ, այսինքն` ամենայնի սուբստանց, մշտնջենական գոյ, սկզբնապատճառ, էներգետիկ զորություն, արարչական ու քաղաքակրթական նախահումք, և անշուշտ նաև կարգ և օրենք  բովանդակության հետ: Առաջին դեպքում ունենք սոսկ օրենսդրական պատվանուն, երկրորդում` արարչական հրաբխման աստվածային տարածք, «աշխարհի պորտ» (ինչպես անվանվել է Գյոբեկլի թեփե-Պորտաբլուր  12000-ամյա հնավայրը) , հնագիտորեն` միակենտրոն «նեոլիթյան հեղափոխության» արձագանքն անգամ հազարամյակներ անց, իսկ ամենակարևորը` որպես ԱՍՏԻՔ ԷԱՑ -էությունների բնօրրան  տեղակայումը և արարչական երկիր  բնորոշումը, ինչպես օրինաչափորեն արձագանքվում է հենց ԱՐԱՐԱՏ  երկրանվան մեջ (աքքադ. Ur-astu…), կամ ինչպես Հայկ. լեռնաշխարհի միջուկը հազարամյակներ անց` իր 7 աստվածություններին նվիրված տաճարներով, շարունակեց կոչվել Հաշտից տեղիք-Աշտիշատ, այսինքն Աստվածների Աստիք-Աշխարհ:  Իսկ աստ= Է,  ինչպես աստվածությունը=Էության, հնխ. *asta-է’, կա’,  և անգամ հնխ. *okto-հայ. օխտ-յոթ, մերձակից լեզուներում` ութ...          Եվ եթե ներկայի իրավիճակը այդ բնաշխարհի անհետացող վերապրողներին հորդորում է ապագայի տեսլականը որոնել կորուսյալ անցյալում, ապա «աստվածային օրենքներից» ավելի արդյո՞ք սեփական ներաշխարհում չպետք է հորատել ամենայն արարչության սուբստանց էությունների  երբեմնի ակունքներն ու առհավական ունակությունները, երբ այլևս որևէ այլ բնահումք չկա: Իսկ ինչ վերաբերում է օրինականությանը, արդարությանն ու հոգևոր այլ բարձրագուն արժեքներին, ապա դրանք ինքնին ակնկալվում են հենց էաց աշխարհում ու էութենական իրականությունում, դեպի ուր էլ մարդկությանն առաջնորդում է էվոլյուցիան, կամ եթե կուզեք Քրիստոսը` առ վերին Է-Էություն -ՀԱՅՐ ԱՍՏՎԱԾ:           Ահա թե որտեղ և ինչին հանգեցրեց փոքր-ինչ շեղված ընդամենը մեկ me հասկացության ըստ էության լուսաբանումը10: Մնում է պատկերացնել, թե ինչի են հանգեցրել առավել արմատական վրիպումները և որքանով է ճշմարտամոտ անցյալի, մարդկային իրականության ու Տիեզերքի վերաբերյալ արդի ճանաչողությունը, ինչը էվոլյուցիայի «կոնվեկցիոն շրջանառության» մեջ պահանջվում հավերժորեն վերանորոգել:          Եվ ահա ինչի է ընդունակ նույն այդ ճանաչողությունից ևս մեկ անգամ «թորված»` այսինքն նույնպես ընդհանրացրած ու ևս մեկ անգամ վերացարկված էիզմ-Էություն ուսմունքը, որն ի տարբերություն այլերի, ակնկալում է «հավերժ վերադարձներ» ու ինքնավերացարկումներ, մինչև բացարձակ ճշմարտության և վերին գերԷության հետ նույնանալը: Եվ այդ ինչպես, ըստ հին հնդարիական ասույթի. ՋՐԻ ՄԱՍԻՆ ԽՈՍԵԼՈՒ ՀԱՄԱՐ ՀԱՐԿԱՎՈՐ Է ՋՈՒՐ ԴԱՌՆԱԼ, ըստ հայկական հին իմաստության. ԷԱՆԱԼՈՒ ՀԱՄԱՐ` «Ի ԲՆԷ ԼԻՆԵԼ» ԵՎ «ՀՈՐ ՆՄԱՆ ԴԱՌՆԱԼ» իսկ ըստ դելփյան տաճարի արձանագրության «ՃԱՆԱՉԻՐ ԻՆՔԴ ՔԵԶ » ԵՎ « Է’ի », «ՈՉ ԱՎԵԼ»...     Ալեքսանդր Արորդի ՎԱՐՊԵՏՅԱՆ   Մարսել, 26 հոկտեմբերի 2007 թ.   ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------   10  Ըստ մեզ նաև me-մեկ առնչությամբ, ինչպես հայ. Այա-այբ, միտան. aika-մեկ, գոթ. ains-մեկ, գերմ. Odin գլխ. աստված և ռուս. один-մեկ, իսկ Է=7 , հնխ. *septem-յոթ, Էրրայի յոթնյակ զորությունները` իբր սեմական «սեբետու» (հմմտ. շաբաթ, ռուս. суббота…): Լեզվագետների ականջը կանչի~, Պյութագորասի աչքը լո’ւյս... ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------