ՍՐԲԱԶԱՆ ՋՐԱՎԱԶԱՆ
                                                                                  (Մաս Առաջին)                      
   

Ստամբուլի հնագիտական թանգարանի կենտրոնական սրահներից մեկում, N° 5555 գույքահամարի տակ ցուցադրված է կավաքարե մի ջրավազան, որը կարևոր տեղ է զբաղեցրել շումերական Գիրսու քաղաքի Նինգիրսու աստծո տաճարում (Լագաշ, II դինաստիա, Ք.ա. 23 /22-րդ դդ): Ցուցատախտակն ասում է, որ այն տաճարին նվիրել է հայտնի ensi-(արքա) Գուդեան,  ներկայացնելով նաև Լագաշի արքայացանկը և 1-2 տողով ջրավազանի իմաստաբանական մեկնությունը: Սակայն, նույնիսկ կենտ այս արտեֆակտը կրում է այնքան ուղղակի-անուղղակի ինֆորմացիա, որ ընդունակ է իմացաբանական չափազանց մեծ բացահայտումներ անել:   Ուստի, մինչ այդ հարկ է պեղածոն զետեղել պատմամշակութային իր «շրջանակում», մեկընդմիշտ  ամրագրելով նաև մի քամի արմատական կանխադրույթներ:

                                                                                   ¡  ¡  ¡ 

  

Հանգամանքներ, որոնք  բնականորեն Միջագետքը անքակտելիորեն կապում են Հայկ. լեռնաշխարհի հետ, ինչը ի սկզբանե հարկ է մեկընդմիշտ ընդունել որպես անշրջանցելի պոստուլատ, մտապահել ու այլևս չանդրադառնալ: Դրանով, Տավրոս լեռնաշղթայի սառցահալոցներով և վայրի ցորենի առկայությամբ են բացատրվում հնավայրերի խտացումը նախ հյուսիսային Միջագետքում (Նկ. 1d), ապա դեպի ավելի ու ավելի հարավ և արհեստական ոռոգման յուրացմամբ միջագետքային հովիտներում (Նկ. 1h,i,j), մշակութային սերտ փոխհարաբերությունները, փոխառություններն ու փոխազդեցությունները(Նկ. 1h), ինչպես նաև ջրհեղեղի առասպելը (Տիգրիսն ու Եփրատը  հաճախ են վարարվել, հատկապես ետսառցային հալոցների շրջանում)  ու դրախտի տեղակայումը այդ գետերի ակունքներում, ինչպես ներկայացնում են Նկ.1f-g քարտեզները:
    Այսուհանդերձ, Միջագետքի վաղնջագույն հնավայրը գտնվում է հարավում և հանդիսանում հավատամքային Էրիդու կենտրոնը իր É.Abzu տաճարով ( բառ. «Աբզու աստծո տիեզերաջրերի տուն», որին փոխարինում է Էնկի-Էան ), նվիրված տիեզերաջրերի, իմաստության և Մե զորությունների տիրակալ, ձկնակերպ Էնկի-Էա աստծուն¹ (մշակութային շերտը` ուբեյդյան-0, Ք.ա. 6500-5900 թթ):  
          
b.c.d.
Նկ 1: a). Սրբազան ջրավազանը Ստամբուլի հնագիտական թանգարանում (սկզբնանկար վերևում):
    b).Նեոլիթյան ընդարձակ օջախը, կենտրոնում Հայկ. լեռնաշխարհով, և երկրագործության համասփռումը
     այդ օջախից (ավելի մանրամասն տե'ս «Հայոց ծագումնաբանության խնդրականը» ):
    c). Վայրի ցորենի բնական տարածքները և դրանց մշակմամբ Միջագետքի բնակեցումը սկսյալ -7/6-րդ հհ
     ( կարմիր սլաքների ուղղությամբ):
    d).Վաղնջագույն հնավայրերը հյուսիսային Միջագետքում, ճերմակ օղակով` Թել Բրակ հնավայրը: 
  e. f. g. h.
Նկ 1: e). «Բերրի լուսնաղեղ» կոչված տարածքը, արդեն նաև Եգիպտոսի ընդգրկմամբ սկսյալ -5-րդ հզ:
    f). Հայկ. լեռնաշխարհից ակունքով (Բյուրակնի բարձրավանդակ) Տիգրիս և Եփրատ գետերը և դրանց բերրի
     հովիտները ողջ Միջագետքում և հյուսիսում: 
    g). Տիգրիս և Եփրատ գետերի ակունքումը շումերա-աքքադ. իբր Թիամատ մայր աստվածուհու աչքերից (այստեղ լեռան տեսքով ), ըստ աշխարհի բաբելական պատկերացման և «Էնումա Էլիշ» էպոսի (տիեզերական օվկիանոսում լողացող աշխարհի կենտրոնում յոթնահարկ Բաբելոնը է, տե'ս նաև «Մոգ.7 թիվը»,Նկ. 6a):
    h). Ուբեյդյան մշակույթի տարածքը Միջագետքի հովտում, Եփրատն ու Տիգրիսն ի վար ( -5000/3750 թթ): 
 i.  j.
Նկ 1: i). Աքքադ և Շումեր պետությունների տարածքը իրենց քաղաքներով, աջից և էլիպսի մեջ` Գիրսու և
     Լագաշ քաղաքները: Կարմիր գծերով ներկայացված են Եփրատ և Տիգրիս գետերի երբեմնի հուները:
    j). «Բերրի լուսնաղեղի»  հայտնի հնավայրերը: Հյուսիսում` շրջագծված Թել Բրակն է, փոքր-ինչ հարավ-արևմուտք` Էբլան  (այժմյան Հալեպի մոտակայքում) և Ուգարիտը, դրանց մոտակայքում` Կատնան, ներքևում շրջագծված`Գիրսուն և Լագաշը (տե'ս «Կատնա»,Նկ.1: Բոլոր քարտեզներն էլ տարբեր և օտար աղբյուրներից…): 

1  Ասորես. Սալմանասար III-րդը հիշատակում է Էրիտիա լեռ Վան լճից հյուսիս, ու/րարտ. Իշպունին` Էրիդիա քաղաքը, որոնց և Էրիդուի միջև Մ. Գավուքչյանը ինչ-որ աղերս է տեսնում: Առավել ևս, որ Էրիդուն զուգորդվում է շում. նախադինաստյան HA.AKI  քաղաքանվան հետ, որը աքքադ. թարգմանություններում տրվում է որպես Šu-ba-ri: Ուստի, ըստ արևելագետ Ի.Ժ.Գելբի հավանաբար Էրիդուն կառուցել են Հայկ. լեռնաշխարհի Արմե/Ուրմե-Շուբրիա երկրամասից իջած վաղնջական սուբարիները (Սասունի շրջան): Երկիցս առավել, որ Մ.Գավուքչյանը HA.AKI  քաղաքանվան մեջ տեսնում է  HA.A-Հայա արմատը KI տեղի ցուցիչով, որ շում. «Էնմերկարն ու Արրատայի Տերը» էպոսում Արատտայից պահանջվում է վարպետներ ու շինանյութեր հենց Էրիդուի Էնկի/Էա ծովաստծո տաճարի վերակառուցման համար, որի հովանավորուհին էր Ինաննա-Անահիտ դիցուհին ( Մ.Գավուքչյան, «Արմենիա, Սուբարտու և Սումեր», էջ 91):        Եվ երիցս առավել, որ Սումեր ստուգաբանվում է Ծովասար, ինչպես հնդկ. Սու-Մերու առասպելական լեռը, չին. ծովափնյա Շանհայ քաղաքանունը և հենց Ծովասարը Սասնա լեռներում և համանուն էպոսում (տե'ս սույն  ակնարկի 2-րդ մասում, ավելի մանրամասն` «Ծննդոց-Այա» հատորում, էջ 799):  2 Դեպի հյուսիս կատարած իր արշավանքներին վերաբերող կոթողներում Նարամ-Սուենը Ebla-ի հետ հիշատակում է Armanum  երկիրը Riš-Adad (Tešub) թագավորով, այլ մի տեղ` Արմանի քաղաք/երկիրը`  Մադակինա արքայով, այլ արձանագրություններում նորից հիշատակվում է «Էբլան Արմանի երկրում», երբեմն էլ Halman կամ Ha-ar-ma-na ձևերով, ինչը մի շարք տեսաբաններին հիմք է տվել ենթադրելու դեռևս Ք.ա. 3-րդ հզ Արման անվամբ մի երկրի գոյությունը` թեև ոչ շատ որոշակի տեղակայմամբ, բայց Էբլային հարակից:  3  Կա վարկած, ըստ որի կուտինները հնդեվրոպական նախաթոխարներ են (W.B. Henning), ինչը հղի է աներևակայելի հետևանքներով ( այդ մասին այլ առիթով... ): Այստեղ միայն հայտնենք, որը ըստ Արիստոտելի թոխար կոչեցյալները ինքնանվանվում էին ուրումներ և նույն Արմե/Ուրմե-Շուբրիա երկրամասից էին: Ի դեպ, ստորև հիշատակվող Էրրա և Ներգալ ռազմի աստվածների ընդհանուր տաճարը նույնպես Կորդված աշխարհի Կուտա քաղաքում էր (տե'ս «Մոգ.7 թիվը»,մաս 2)...

                                                             
      Այս մի քանի կանխադրույթների ամրագրումից հետո, արդեն կարող ենք անմիջապես անցնել Լագաշ քաղաք-պետության որոշ տվյալներին:
    Ըստ պեղածո աղբյուրների, նրա I-ին  դինաստիան հիմնել է Ուր-Նանշե ensi-ն (արքան), Ք.ա. ≈ 2520 թ., որին հետևում են Ակուրգալ  (շում. E-kur- տուն, լեռ, օտար երկիր, բառացի` «Մեծ տուն կամ լեռնցի»), Էանատում ( բառ. «E-anna-ին արժանի», հիմնել է (Ն)Ինաննա աստվածուհու տաճարը, Ք. ա ≈2455-2426 թթ), Էնաննատում I, Էնտեմենա, Էնաննատում  II, Էնենտարզի ensi-արքաները և այլք, մինչև սեմական Սարգոն Հնից սկսյալ (Ք.ա. ≈2334-2279 թթ), ապա նրա թոռ Նարամ Սուենի<sup>2</sup>  և Աքքադի տիրապետությունն ու դրա անկումը, որը կործանեցին կուտին լեռնականները Ք.ա. XXII-րդ դ. ( ≈2193 թ.): Եվ եթե, Շումերի և մասամբ Լագաշի դիցարաններում կարևորվում էին Ան երկնաստվածն ու նրա դուստր Ինաննա դիցուհին, ինչպես հուշում են արքայական անվանումները, ապա աքքադական դիցարանում գերիշխում էր Էնլիլ/Էլլիլ քամիների դիքը, հայտնի նույնպես «Հզոր ժայռ» կամ «Մեծ լեռ» մականվամբ:
     
   Խոսուն իրողություն է, որ դեպի Հայկ.լեռնաշխարհ և Փոքր Ասիա կատարված հաջորդական արշավանքների ժամանակ աքքադները Միջագետք են բերել հնդեվրոպական և խուռիական անվանումներով պտղատեսակներ, իսկ ավելի ուշագրավը` շում. դիցարանում կատարել են «փոքրիկ» փոփոխություններ, Ան երկնաստծոն փոխարինելով Անու-ով, Էնլիլին` Էլլիլով, Ինաննային`  Աստար/Իշտարով, Ուտու արևաստծուն` Շամաշով ( կինը` Այա, ինչպես խուռ. Շիմագե արևաստծո Այա զուգակիցը…), իսկ Էնկի-ին` Էա-Հայա- ով…: Այս բոլորը ստեղծել են ժամանակագրական որոշ շփոթ, զի Է -տուն, դիցանուն թե արքայանուն արդեն կային աքքադներից առաջ, որպես գաղափարագիր հայտնի անգամ մեծամորյան ժայռագրում (Նկ. 2a) և համատարած  ողջ Առաջավոր Ասիայում: Մինչդեռ, ըստ դիցաբանների միաձայն համոզման, մինչև Ք.ա. 2-րդ հզ Միջագետքում որևէ սեմական աստված չի արձանագրված !!!      
  Աքքադական կայսրության տապալումից հետո ձևավորվում է Լագաշի արքայական II-րդ դինաստիան, նախ կուտին Ուր-Բաբայի  ( կամ Ուր-Նինգիրսու I-ին, Ք.ա. ≈22-րդ դ. կեսեր), ապա Գուդեայի գլխավորությամբ
(Ք.ա. ≈2141-2122 թթ), հայտնի «շինարար» մականվամբ: Եվ հենց նա էլ Գիրսու քաղաքի Նինգիրսու աստծո տաճարին նվիրում է խնդրո առարկա սրբազան ջրավազանը:

   Մինչ այդ, երկու խոսք կուտիների վերաբերյալ: Նրանք լեռնականներ են, ըստ ոմանց Զագրոսից և իբր քրդերի նախնիները, բայց վստահաբարԿորդված լեռներից կամ հայոց նույն Կորդուք նահանգից  (Հայկ նահապետի թոռ «Կադմոսի տուն» անվամբ, արամ. Կուտի, արաբ. Ջուդի լեռնաշղթայով ):  Եվ այդ մի շարք պատճառներով:
     Նախ անվանման: Երկրորդ, այդտեղ է գտնվում վերոնշյալ Թել Բրակը, բնակեցված Ք.ա. ≈6500 թվերից, հայտնի նույնպես հալաֆուբեյդյան մշակույթով և հատկապես Էա  ծովաստծուն նվիրված տաճարի «ակնավոր» կուռքերով (Նկ. 1d և j `ճերմակ օղակներում,Նկ. 2b և 7a):  Երրորդ, Թել Բրակը գտնվում է Եփրատի վտակներից մեկի` Խաբուր գետի ափին, իսկ Գիրսու և Լագաշ քաղաքները` Տիգրիսի այն հատվածում, որտեղ ժամանակին խաչասերվել են միջագետքյան այդ երկու առասպելացած գետերը (Նկ. 1i, կարմիրով, տե'ս նաև http://www.collector-antiquities.com/175/ ):  Եվ վերջապես ինչպես ասվեց, Միջագետքը Միջերկրական ափերի, Հայկ. լեռնաշխարհի և Փոքր Ասիայի հետ կապված է այդ գետերով, որոնք  ըստ բազմաթիվ աղբյուրների այդժամ ծառայել են որպես առևտրական «երկաթգծեր», իսկ ըստ շում. ամենաընդարձակ և պատճառաբանական «Էնկին և Շումեր» պոեմի, աշխարհակարգի և քաղաքակրթությունների հիմնադիր Էնկի-Էան  բարձրացել է Տիգրիսն ու Եփրատն ի վեր և համասփռել բարօրություն, ինչը նույնպես խոսում է փոխադարձ աշխույժ կապերի մասին<sup>3</sup> :
  Մնաց ավելացնել, որ անգամ հազարամյակներ հետո պատմիչներ Դ. Սլիկիեցին և Քսենոֆոնը կատմուխ-կուտիններին բնորոշում էին որպես ազատասեր ժողովուրդ և հմուտ ռազմիկներ, որոնց դեմ անզոր են եղել Ք.ա. 401 թ. Հայաստանով նահանջող հունական 10-անոց բանակը («Անաբասիս»), իսկ Ստրաբոնը նրանց անվանում է ոչ միայն քաջ պատերազմիկներ`  այլև ներհուն արվեստագետներ և ճարտարապետներ, ինչը մինչ այդ արտահայտվել է հենց ի դեմս կուտին Գուդեայի և այդժամյա բացառիկ նրբագեղ քանդակների, մետաղյա պիտույքների ու զարդեղենի⁴ (Նկ. 2d ): 
  Հաջորդ մեր վստահելի ուղեցույցը հենց կուտին Գուդեան է, որի մասին այստեղ ևս շատ է խոսվել (տե'ս նաև «Զիգֆրիդ- Armenius?» ակնարկը)  ու դեռ կվկայակոչենք հետևելիք դիտարկումներում:      
   Ահա, այսքանից հետո մենք նախ կարող ենք անդրադառնալ Լագաշի դիցարանին, ապա խնդրո առարկա և նույն Գուդեայի նվեր սրբազան ջրավազանին:
  a.   b.   c.

Նկ. 2: a). Մեծամորյան ծանոթ «երրորդությունը»: Կենտրոնում երկինք-
եռանկյունի-տիեզերալեռն է (շում.-աքքադ. գուգահեռը` Անու), աջից`«չորս
քամիների վարդյակը» (զուգ. Էնլիլ-Էլլիլ), ձախից`«Է» գաղափարագիրը (Էա-
Հայա, -2800 թթ), համահունչ «Սասնա Ծռերի» Առյուծաձև Մհեր (երկինք ),
Ձենով Օհան (ամպրոպ) և Ցռան Վերգո (երկնային ջրեր) եղբայրներին…: 
b). «Ակնավոր»  զույգ դիցամայրեր, իրենց եռյակ դստրերով, Թել Բրակի Էա
-Հայա աստծուն նվիրված տաճարից (Ք.ա. ≈2800 թթ):
c). Նինգիրսու աստվածը Անզուդ հավքը ձեռքին ( Ք.ա. 3-րդ հզ 1-ին կես):
d). Էնաննատում I-ի որդի, Լագաշի Էնտեմենա արքայի Նինգիրսու աստծուն
 նվիրած արծաթե սափորը դիցական մոտիվներով և Անզուդ հավքի
 պատկերով: Սափորի արծաթագործական կատարելությունը պարզապես
 ապշեցուցիչ է, հիրավի համապատասխան երկու հազարամյակ հետո
 կուտիններին տված Ստրաբոնի բնորոշումներին (Գիրսու, ≈2400 թ.):   Նկ.2d.>
  ---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
    
   Լագաշի դիցարանում պատկառելի դիրք ունի Նինգիրսու երկրագործության աստվածը (բառ. «Գիրսու քաղաքի տեր», տարբերակ` տիրուհի): Նա քամիների դիք Էնլիլ աստծո որդին է, հաճախ նույնանալով Նինուրտա այլ մեկ դիքի հետ, երկուսն էլ նաև ռազմի ու արդարության աստվածներ, ինչը այլաբանորեն արտացոլում է երկրի կենցաղը, բարքերը և տևական ընդհարումները հարևան Ումմա քաղաք-պետության, լեռնական այլ ցեղերի և առասպելական տարբեր կենդանիների հետ ( յոթգլխանի առյուծ կամ օձ, վեցգլխանի խոյ ևն: Տե'ս «Մոգ.7 թիվը» ակնարկը, Նկ. 2b և c ):  
   Նինգիրսուի կցորդն ու խորհրդանշող կենդանին առյուծագլուխ, հսկա Անզու(դ) հավքն է (տարբերակ` Իմդուգուդ, նաև հսկա արծիվ, բառ. «փոթորիկ-քամի», Նկ.2a, d, և 3a ),  որը բնական տարերքներ, արեգակ և  աստվածային զորություն խորհրդանշելուց բացի իմաստավորում է երկինք-երկիր, աստվածների ու մարդկանց կապը, չար ու բարի սկզբունքները: Պատումներից մեկում, աստվածներից հզոր լինելու համար նա Էնլիլից գողանում է Մե էություն-զորությունները և սլանում դեպի լեռներ, որից խախտվում են աստվածային օրենքները (նման մի դիցամոտիվ կա նաև « օտար աստված»  7 «սեբետտու» զորությունների տիրակալ Էրրա ռազմաստծո աղերսով: Տե'ս «Մոգ. 7 թիվը»  ), Նինգիրսու-Նինուրտային «7 քամիների» զորությամբ հաջողվում է դրանք վերադարձնել (նույնպես տարածված դիցամոտիվ, հիմականում «4  քամիներ» տարբերակով, ինչպես մեծամորյան ժայռագրում, Նկ. 2a):  Շումեր. այլ մեկ առասպելում Անզու(դ) հավքը օգնում է Լուգալբանդա դիցահերոսին դուրս գալ Հուրրում անհասանելի լեռներից<sup>5</sup>: 
   Ամենայն հավանականությամբ Անզու(դ) հավքը հանդիսանում է արեգակի թեևավոր սկավառակի նախատիպերից մեկը, այդքան համատարած Առաջավոր Ասիայում  (տե'ս այստեղ «Կիյա» հոդվածը), որն իր հերթին վերաճեց հայկ. Զմռուխտ հավքի ( հմմտ. գերմ. Smargd –կանաչ քար), պարսկ. Սիմուրգ, սլավ. Սեմարգլ (բառ. յոթնագլուխ) և նման առասպելական թռչունների, մինչև հայկ. «Հազարան Բլբուլին»<sup>6</sup> (տե’ս Ծննդոց-Այա, էջ 422-427):  Հանգամանք, որ Լագաշի մշակույթը առնչում է Հայկ. լեռնաշխարհի նախահնդեվրոպական մշակույթին, իսկ Անզու(դ) հավք-Հուրրում լեռ աղերսը ամրագրում այդ: Առավել ևս, որ այն Հուրիա-Սուրիա երկրում էր և կրում է հուրրի-խուռիների հրեղեն ցեղանունը (որտեղից հայերի և այլոց հրեաներին տրված «հուրեաններ» անվանումը, «ջհուդ-հուդան»` թերևս նույն Ջուդի-Կուտի տեղանունից…):

4 Առաջին զիկկուրատը Միջագետքում, ավելի ստույգ` նույն Լագաշում կառուցել է կուտին Գուդեան, իբր երազում տեսնելով նախագիծը: Մինչդեռ դրանք ի տարբերություն շումերական տաճարների, մտապատկերում էին  աստիճանական լեռներ ( ինչպես եգիպտ. մաստաբաները, ապա բուրգերը...  ), որի կատարին էլ դրվում էր տաճարը, իսկ զիկ-կուր-ատ բնորոշման մեջ անգամ առկա է kur-լեռ արմատը («Ծննդոց-Այա», էջ 98-99):  5  Ուրուկի I-ին դինաստիայից (Ք.ա. 28-27-րդ  դդ), Էնմերկար արքայի որդին և Գիլգամեշի հայրը: Ըստ պատումների նա իր 7 եղբայրներով (կամ զորավարներով ) մասնակցում է Արատտայի դեմ արշավանքին, որի ընդթացքւմ էլ հիվանդանում և մնում է Հուրրում/Հուռում լեռան որոգայթներում: Ավելի ուշ Գիլգամեշը Կենաց Ծաղիկը ձեռք բերելու համար նույնպես գետերով ու լեռներով կուղևորվի դեպի հյուսիս, ավելի ստույգ` Վանա ծով …  6 «Հազարան Բլբուլը» անչափ տարածված է հայկ. հեքիաթներում: Նրա զուգահեռ Զմռուխտ հավքը նույնպես թառում էր դիցական Սիմ լեռան կատարին,  ինչպես Անզուդը` Հուռում լեռան/ների:     7 Երկրագործության հետ առնչվող յոթնաստղ աստղախումբ: Հուն. դիցաբանության մեջ, երկինքը պահող Ատլասի և Պլեյոնե օվկիանոսուհու 7 դուստրերը, որոնք վերածվել են աստղերի: Ըստ այլ տարբերակի, Օրիոնից հալածվելով վերածվում են աղավնիների ու հառնում երկինք, ապա փոխակերպվում աստղերի: Իրականում Օրիոն համաստեղությունը հիրավի հետևում է Պլեադներ աստղախմբին: Փոխառնչություններըը ակնհայտ են: Տե'ս այստեղ  «Նեբրայի երկնային սկավառակը» քննախուզությունը:

         

b.  c. d.

Նկ.3: a) Անզուդ առյուծագլուխ հավքը զույգ առյուծների վրա, առյուծի գլուխը վստահաբար             խորհրդանշում է արեգակ, ներքևում ոլորապտույտ հյուսվածքը`քառածալ հմայիլ, (Լագաշ, ≈2400 թ.):               b). Խուռի- միտան. կնքադրոշմ արեգակի թևավոր սկավառակով, երկվորյակ արքաներով, Կենաց         ծառով և նույնպես ոլորապտույտ յոթնածալ հյուսվածքով (Ք.ա. 2-րդ հզ): c).Արեգակի թևավոր սկավառակը      զույգ թռչուններ կրող զույգ առյուծների սնարին (հատված խուռի-միտանական կնքադրոշմից, Ք.ա. 2-րդ հզ):        d). Մարդկային դեմքով ու/արարտ. դիցահավք Վանից (Ք.ա. I-ին հզ, Ստամբուլի հնագիտ. թանգարան):          -----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

     
   Նինգիրսուի զուգակիցն է Բաու պտղաբերության դիցուհին ( իբր շան կալանչից, նաև Բաբա ), Ան երկնաստծո դուստրը, հավանաբար (Ն)Ինաննայի մեկ տարբերակը, պակաս հայտնի որպես «բուժող»,  իսկ ինքը` յոթ դստրերի մայր (տարբերակ` երկու, Նկ. 4a և 4b-c):  Հին բաբելական դիցարանում նույնանում է Գուլա դիցամոր հետ, որի սրբազան կենդանին էր շունը (Բաուն նույնպես երբեմն պատկերվել է շան գլխով):  Բուժական արվեստի հետ առնչվող այդ դիցուհիներն ու կենդանին աղերս են ակնկալում հայկ. արալեզների և եգիպտական Անուբիս շնագայլի կամ Սաբ վայրի շան հետ:  
    Լագաշի դիցարանում իրենց տեղն ունեն Նինգիրսուի զույգ քույրերը ` երազահան կանխագուշակ Նանշե դիցուհին (Էնկի-Էայի դուստրը, այդու առնչվում է ձկան հետ)  և հացահատկի, ավելի ուշ` դպրության, գիտությունների դիցուհի Նիսաբան ( ինչպես հայոց Ոսկեծղի-Անահիտ դիցամայրը):  Ուր քաղաքի III դինաստիայում վերջինիս  ամուսինն է իմաստության Հայա  աստվածը (Էա-Հայայի մեկ տարբերակը), ինչպես երբեմն Նիսաբային անվանում էին «Էնկիի իմաստություն»: Ամենայն հավանականությամբ Նիսաբա դիցանունն առնչվում է առասպելացած երկգագաթ Մաշու լեռան Նիսիր կատարի հետ, որի վրա հանգրվանեց շում. Նոյ-Զիուսուդրայի տապանը ( հմմտ.Մաշու = Մասիս, Պառնաս երկգագաթ լեռան մեկ կատարը նույնպես կոչվում է Նիս, որի վրա բնակվում էին մուսաները…), բայց նաև Հայկ. Միջագետքի Նիսիբիս-Մծբին քաղաքանվան հետ` նույն Խաբուր գետի վտակներից մեկի ափին:     
    Ինչպես տեսնում ենք ընդհանրությունները չափազանց շատ են, այս բոլորը պատահական զուգադիպություններին վերագրելու համար: Դրանք ակնհայտորեն մշակութային սերտ փոխհարաբերությունների հետևանքներ են, որոնք հաճախ ստեղծել են տեղամասային տարբերակումներ և խառնաշփոթություններ:  Սակայն, մենք արդեն բավականին զինված են հանգամանորեն դիտարկելու համար Նինգիրսու տաճարի սրբազան ջրավազանն ու անելու համապատասխան եզրահանգումներ: 
 a. b. c.
   Նկ.4: a).Բաու աստվածամոր բարձրաքանդակը (?, Լուվր): b-c).Նինգիրսու տաճարի 7 դիցուհիներով
                  սրբազան ջրավազանը Ստամբուլի հնագիտական թանգարանում (Ք.ա. 22-րդ դ.):
     ----------------------------------------------------------------------------------------------------------------
   Մոտավորապես  75x120x40 սմ չափերով այս սրբազան ջրավազանը վերևում թասաձև է, ջրահեռացման անցքով, իսկ երեք կողմերը պատված են եռահարկ բարձրաքանդակներով ( չորրորդը` սեպագրեր):  Վերևի շերտում 7 հրեշտակատիպ արարածների սափորներից զույգ ջրաշիթերը թափվում են վար, միջին շերտում կանգնած 7 դիցուհիների նույնպես զույգ ջրաշիթերով ծիսասափորների վրա: Ներքևի շերտում ալիքաձև նույնպես պատկերված են ջրեր:
  Բովանդակությունը բավականին պարզ է: Ներկայացված է եռահարկ տիեզերքի պատկերացումը` երկնային, երկրային և ստորգետնյա ջրերով, որոնց տիրակալն իրականում Էնկի-Էա  ծովաստվածն էր (Նկ.5e):  Զույգ ջրաշիթերը խորհրդանշում են Տիգրիս և Եփրատ գետերը` ինչպես նրանք ժամանակին միախառնվել են հենց Գիրսու քաղաքի դարպասներում (Նկ. 1i):  «Հրեշտակների» ձեռքերին դրանք խորհրդանշում են հանրահայտ «երկնային Տիգրիսն ու Եփրատը», ինչպես կա «վերին Երուսաղեմ» կամ «երկնային տիեզերածով» (ըստ նախնյաց երկրային ամենայն ունեին երկնային իրենց նախատիպերը, ըստ Պլատոնի` էյդոս-նախագաղափարները…):  7 դիցուհիները ակնհայտորեն Բաու դիցամոր 7 դստրեր են, իսկ իրականում` ըստ  հնագույն պատկերացման լուսնի 4 փուլերի 7 շաբաթվա օրերը, որոնք առնչվում են 7 պլեադաների⁷, նաև Էա  աստծո, ապա Ինաննայի 7 Մե էություն-զորությունների հետ: Եվ հենց այդ են խորհրդանշում 7 դիցուհիների եղջրամահիկավոր գլխանոցները, աղերսվելով նաև «երկնային կով» այլաբանության հետ (տե’ս Նկ.3a, Անզուդ հավքի տակ ծնկած հորթուկը, որի հետագա մեկ արձագանքն է աստվածաշնչյան Ոսկե Հորթը, ապա ախտարքի Ցուլ կենդանակերպը…):    
    Ամրագրելու համար այսքանը բերենք զուտ հայ ազգագրական մի հանելուկ.
                                                            Կով մի ունեմ հանա-հանա                                          
                                                   Կոտոշները մսրախանա,                                          
                                                   Կաթնաղբյուրեն ջուր կխմա,                                          
                                                   Արունծովեն ձեն կհանա…
 
   Այն ոչ այլ ոք է` քան հայոց ամենասիրված դիցամայր Անահիտի նախատիպը, նույն Ինաննայի զուգահեռը (որի հովանավորության համար վիճում էին շում. Էնմերկար արքան և Արատտայի տերը…),  երբեմնի «երկնային կովը» (զուգակիցը` «երկնային ցուլը»), ինչպես…եգիպտ. Ահատ-Իհեթը, աստղային երկնի տիրուհին (ակնհայտ փոխառություն Հայկ. լեռնաշխարհից !!!):  Անահիտ Ոսկեծղին նույնպես պտղաբերության և արվեստների հովանավորուհին էր, պատկերվում էր հասկը ձեռքին և ի տարբերություն հունական իր զուգահեռներին` ճակատին զույգ մահիկներով (Նկ. 5a, ինչպես դաջվում էին նրան զոհաբերվելիք երինջները)  և աստղազարդ թագը գլխին:  Ինաննա-Իշտարը խորհրդանշում էին նաև ցայգաստղ-Վեներա մոլորակը, Ահատ-Իհետը` աստղային երկինքը:
   Նշյալ  հանելուկում «հանա-հանան» սքողում է բնիկ հայ. հան`  հնխ. *Han-_մեծ մայրը,  շում. Ան-երկինք աղերսով, Կաթնաղբյուրը` Կենաց ջրերը, արունծովը` երկինքը, «ձեն հանելը»` անձրևաբեր ամպրոպը…

        a. b. c. d.  
                          e.   
  Նկ.5: a).Անահիտ դիցամոր բրոնզե կառափը: Ճակատի զույգ մահիկները խորհրդանշում են կիսալուսիններ:
  b). Կուտին Գուդեան ձկնառատ զույգ ջրաշիթերով ծիսասափորը ձեռքին, ինչպես սրբազան ջրավազանի
    դիցուհիները և Էա-Հայա ծովաստվածը կից Նկ. 5e-ում (Լուվր):  
  c). Նույնը` կողքից: Գուդեայի աջ բազկին կա խորհրդանշական գրություն, ինչպես տիեզերածովի հատակում
    ձեռք բերված Սասնա ծռերի աջ բազուկներին Խաչ Պատարագին /Պատերազմին և կից մեծամորյան կուռքի
    աջ ականջին:
 d). 1,5 մ բարձրությամբ կուռք-ֆալլոս: Աջ ականջին տիեզերաբանական նշաններ և աջ պտտվող սվաստիկա
    (Մեծամոր, Ք.ա. 3-2-րդ հհ ):
 e). Մաշու երկգագաթ լեռանը հենված Էա-Հայա ծովաստվածը, Եփրատ և Տիգրիս գետերը խորհրդանշող
    ձկնառատ զույգ ջրաշիթերով, որոնք գառան և թռչունի  հետ խորհրդանշում են եռահարկ` երկնային,
    երկրային և ստորգետնյա տիեզերաջրերը, ինչպես սրբ. ավազանի շերտերը: Մաշու երկգագաթ լեռան գոգից
    ծագում է արեգակը, ձախ կատարին` թևավոր Ինաննա/Իշտարը Կենաց ծառի հետ (աքքադ. կնքադրոշմ:
    Ք.ա. 3-րդ, 2-րդ կես, Բրիտան. թանգարան):
    ---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
 a. b. c.
                    d. e.
Նկ.6: a).Զույգ ջրաշիթերով Էա-Հայա ծովաստվածը Ինաննա/Իշտար դիցուհիների ցայգաստղը սնարին
( հատված շում. կնքադրոշմից, Ք.ա. 3-րդ հզ): 
b). Ազնուդ հավքը ` արդեն արեգակի թևավոր սկավառակի տեսքով, Կենաց ծառի սնարին, ծառն օծող ձկնակերպ զույգ դիցակերպարներով: Նրանք խորհրդանշում են Էա-Հայա ծովաստծո երկդիմի դեսպան Իսիմուդին և Էա-Հայայի կիսամարդ-կիսաձուկ Կուլուլու կցորդին ( Նկ. 5e, նկարի աջ մասում: Հատված ասսուրական կնքադրոշմից: Հմմտ. նաև հակադիր ձկներով Ձուկ կենդանակերպը, Նկ. 6d…  ):
c). Սրբազան այլ մեկ ծիսավազան, նույն զույգ ձկնակերպ և օծող դիցերով ու քրմերով: Վերջիններիս ձեռքերին նույն ծիսասափորն է, սակայն արդեն չորս ջրաշիթերով, որոնք խորհրդանշում են դրախտի չորս` Եփրատ, Տիգրիս, Գեհոն (Արաքս) և Փիսոնը (Ճոռոխ կամ Քուռ ) գետերը, որոնք բոլորն էլ ակունքվում են Բյուրակնի բարձրավանդակից (Աշշուր, Ք.ա. 8-7-րդ դդ):
d). Ձուկ կենդանակերպը հայ միջնադարյան մատենագրություններում ( « Ձուկն ու իւր աստղն Մուշթարին որ է Լուսնթագն», իմա` Յուպիտերը, որի հայկ. հին նշանագիրն է  , որոնք բովանդակում են և' երկնքի կենտրոն կեռխաչը, և' հայ. Է տառանիշը... Մաշտոցյան մատենադարան, ձեռագիր 3884, թերթ 135ա):
e). Հայկ. վիշապաքար ( Գեղամա լեռներ, Իմիրզեկ, Ք.ա. 2-րդ հզ) :
     --------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
    Այսքանից միանգամայն պարզ է, որ գործ ունենք ջրապաշտության հետ, ավելի ստույգ` ձկնակերպ Էա-Հայա դիցահամակարգի, ակնհայտորեն կապված կենսատու Տիգրիս և Եփրատ գետերի պաշտամունքի, և ինչ-ինչ լեռների թե լեռնաշխարհի հետ (շատ չե՞ն արդյոք լեռները հարթավայրային մի երկրամասում, որտեղ լեռներ չկան... ): Կապ ունե՞ն արդյոք այս ամենը Ձուկ կենդանակերպի, հայ ավանդույթներին այդքան հատուկ վիշապաքարերի (Նկ.6e), իսկ ամենակարևորը` քիրստոնեության ակունքների հետ- հարկ է հանգամանալից քննարկել:
   Այժմ, անհրաժեշտ այս դիտարկումներից հետո մենք արդեն կարող ենք հանգել միջանկյալ ամփոփումների, այդու տոփանելով վերոշարադրյալը, ավարտական եզրահանգումներն առավել հիմնավորելու ակնկալիքով: