ՃԱՆԱՉԵԼ ԻՄԱՍՏՈՒԹՅՈՒՆ ԵՒ ԶԽՐԱՏ, ԻՄԱՆԱԼ ԶԲԱՆՍ ՀԱՆՃԱՐՈՅ
  Սկզբնաէջ

    Նյուտոնին անհրաժեշտ չէր այգեգործ լինել,
 խնձորի գայթմամբ ձգողականության իր երրորդ օրենքը հղանալու համար,
ոչ էլ Արքիմեդին օլիմպիական լողորդ` կռահելու համար իր հանրահայտ բանաձևումը,
կամ Պլատոնին` ակադեմիկոս, աշխարհի առաջին ակադեմիան հիմնելու համար:
Նրանց բավական էր ունենալ սուր դիտողականություն, որոշակի բանիմացություն ու դատողականություն,
իսկ ամենակարևորը` ընդհանրացման ու վերացարկման ունակություն:
                                                          Այսինքն` էությունների կռահման ու երևակման:           
                                                                                   Բայց այդ էլ տրվում է վերուստ...               
                                         Ա.ՎԱՐՊԵՏՅԱՆ                       
 
     
 
                     ԿԱՏՆԱ
                               (Մաս Երրորդ)

  Այժմ, վասն ակնկալիք էթնոմշակութային հարակցումների և
ամբողջական «գորգահենքի», մեզ անհրաժեշտ է նաև դիտարկել
բուն հայ-արմենների առկայությունը տարածաշրջանային այդ
խմորումներում: Անշրջանցելի ու գերկարևոր մի հանգամանք, որը
արևելագիտության կաղ գարշապարն է և ԾՆՆԴՈՑ-ԱՅԱ տեսությամբ
նրան նետված մեր ձեռնոցը, որն առայժմ ոչ ոք չի համարձակվել
վերցնել: Մինչդեռ այն ընդունակ է լուսաբանելու մթին մի շարք
հանգույցներ, լրացնելու «խաչբառային» վանդակներ և գլխիվար
հեղափոխելու դարավոր քանի թյուրիմացությունները... 

   
w
 Armanum-Armani երկրամասերի և Արման-Արմեն ցեղանվան մասին արդեն հպանցիկ խոսվեց: Այստեղ արժե միայն
ավելացնել, որը ըստ նշյալ տեսության հայերն ու արմենները նույն էթնոսն են, լոկ տնտեսա-կեցական, մայրիշխանությունից
սերվող երկրագործության և հայրիշխանության շրջանում անասնապահության անցման ու գերակայության
հարաբերակցությամբ: Այդ ուղեկցվել է նաև հավատամքային վերափոխումներով` օրինակ լուսնապաշտությունից
արևապաշտության, ինչպես նաև իգական աստվածությունների արական վերաճով, այդու նաև ցեղանվան ու երկրանվան
փոփոխություններով:
    Այդպես, հայ ցեղանունը առնչվում է Այ-Այա երկրային ու լուսնային նախամայր աստվածության հետ, արմեն կամ արիան` արեգակնային Ար-Արայի (այ-այր-ար` Այրարատ-Արարատ, և ավեստ. ayria>սանս. aria լծորդումներով): Ճիշտ այնպես, ինչպես հնդկական իրականությունում զուգահեռ գոյակցել և հաճախ հակամարտել են լուսնապաշտ-արևապաշտ
դինաստիաները, զուգորդվել  այու և արիա ցեղանունները, որոնք ըստ տեսաբանների նույն էթնոսներն են, լոկ
հավատամքային տարբերությամբ ( հմմտ. միջնադ. Անգլիայում «կարմիր և սպիտակ վարդեր» դինաստիաների կամ Ռուսաստանում քաղաքական «կարմիր- սպիտակ» առճակատումները): Եվ քանզի ժամանակագրորեն հայերը նախորդել են
արմեններին ու փոխանցել որոշակի մշակույթ, մեզ առավել պետք է հետաքրքրի սկզբնաղբյուրը, այսինքն հայերը, նրանց
ավանդույթներն ու նաև գերագույն դիցանունները: Զի, խորը անցյալում մեծ տարբերություն չէին դնում աստվածների, երկրի
և ցեղանունների միջև, ինչպես իրենց տոտեմներով բնորոշվող տոհմերի և անգամ նախարարական տների պարագաներում:
   Այդպես Աշշուր դիցանվամբ կոչվում էին ասսուրներն ու Ասորեստանը, Ինդրա դիցանվամբ` Հնդկաստանը, Բարձու/Պարսու
դիցանվամբ` հին ֆարսերն ու արդի Պարսկաստանը,  հուն. Հելլեննոս  դիցանվամբ` հելլեններն ու Հելլադա -Հունաստանը,
Ար դիցանվամբ` արմեններն ու Արմենիան, իսկ Այ-Այա դիցանվամբ ` հայերն ու Հայաստանը:
      Ուստի մեզ մնում է տարածաշրջանում և այդ ժամանակաշրջանում որոնել այ-հայ դիցարմատով աստվածություններ,
երկրանուններ, ցեղանուններ և անգամ անձնանուններ, որոնք մեզ կծառայեն որպես ուղեցույցներ:
 

        ●    Մի քանիսը արդեն հիշատակվեցին (դրանք անչափ շատ են…),  ինչպես խուռ. Շիմագե և իբր աքքադ. Շամաշ
             արևաստվածների Այ  կանայք ( և ընդհանրապես` այա-հարս, հայ. այա-մեծ մայր և պատվանուն...), որոնք
             բուսական ու լուսնային  դիցուհիներ էին և հաստատում են վերոշարադրյալը: Այնինչ, Մե  էություն-
            
զորությունների տիրակալ, իմաստության, քաղաքակրթության և տիեզերածովի Էա-Հայա  ձկնակերպ
             աստվածը, առկա առնվազը Ք.ա. ≈ 2800 թ. մեծամորյան ժայռագրում (Նկ. 13, այստեղ` վերևում ),  նույն Այ-
           Այա
  նախամոր արականացած վերաճն է, ներկա ողջ Առաջավոր Ասիայում, խեթ., ինչպես նշվեց`խուռ. և
             շատ այլ դիցարաններում( ներառյալ «Արգոնավորդների» առասպելում,  որպես Այա-Էա երկիր, սրբազան 
            
պուրակ, կաղնի-տիեզերածառ և անգամ Էատես-Այատես արքայանուն` և որպես Aίαχός-Էակոս`

            
արքա ու արդար դատավոր, հուն. առասպելներում…), գերակա բաբելական դիցարանում (գլխավոր դիք
             Մարդուկի հայրն ու խորհրդատուն), իսկ մինչ այդ աքքադների միջնորդությամբ Հայկ. լեռնաշխարհից շատ
             այլ տարրերի հետ ներմուծված շումերա-աքքադական դիցարան: Էա-Հայա  գերաստծո բուն հայկական
             ծագումը անվիճելի է, զի շատ այլ փաստարկների հետ, միմիայն հայ իրականության մեջ, հայ 
             ավանդույթներում և առաքելական եկեղեցում մնաց որպես Քրիստոսի Հայր Աստված և Է-ԷՈՒԹՅՈՒՆ
              գերաստվածություն ( Նկ 16d, e, f, g): 

      
         ●     Ինչ վերաբերում է Այ-Հայ  հիմքով երկրանվան, ապա -15/13-րդ դդ խեթ. աղբյուրներում արդեն
             հիշատակվում է Հայասա-Ազզի  երկիրը (թերևս դաշնակից քաղաք-պետություններ իրենց տարածքներով:
             Հմմտ.  Հազզի խուռի. դիցալեռը…),
Սև ծովի, Եփրատի, Հայկ. Տավրոսի և Վանա լճի միջև, այսինքն խուռի-
             Միտաննից հյուսիս և սահմանակից նաև Խեթիայի հետ միջանկյալ Հաթ-Խատի տարածքին: Խեթիայի և
             Հայասայի միջև եղել են մերթ խնամիական, մերթ թշնամական հարաբերություններ: Ըստ հայագետ Ն.
             Ադոնցի, երկիրը կոչվել է շում.-աքքադ. անտառային ինչ-որ Այա-Հայա  դիցանվամբ (այդժամ նա ավելին
             չէր կարող իմանալ, սակայն կռահումը դիպուկ էր):
  Ասուր. աղբյուրներում այդ  երկրամասը կոչվել է Նաիրի,
             վստահ խուռի-Միտանիի Նահրայնա  այլանվան աղերսով (ըստ ոմանց ասուր. nûra, արաբ. nur-հուր, «հրո
             երկիր» իմաստով, ըստ այլոց` nar-ջրերի, բայց վստահ վեդա. Nara-Nārāyaņa հրեղեն-ջրային աստվածության
             աղերսով: Հմմտ. խուռ. Նարա-Նամշարա դիցազույգը, հայկ. Ար-Նար և Ծովի-նար դիցուհիները…):

             Հանգամանք, որը հավակնում է լինել Միտանի-Հայասա ցեղակցության վկայություն (ավելի ուշ նույն
             տարածքում հիշատակվում է
Այադու-Հայադու երկրամասը):  Իսկ այն, որ Հայասան շատ չի հիշատակվում
             այդժամյա ռազմա-քաղաքական տարեգրություններում, կարող է ունենալ մեկ-երկու տրամաբանական
             բացատրություններ:
                 Առաջինը, որ այդ տարածքը այդժամ դուրս էր մեծ ճանապարհներից (Նկ. 2)  և ռազմա-քաղաքական
             իրադարձություններից:  Երկրորդ. լեռնաշխարհը անառիկ էր, իսկ արտաքին ներխուժումները միշտ էլ
             հանդիպել են ցեղային միությունների բուռն դիմադրությանը (չտարածվենք, կան բազմաթիվ վկայություններ):
             
Իրավիճակը փոխվեց Ք.ա. 1-ին հզ,  երբ անհրաժեշտ դարձավ ա/ուրարատական հարստության մեջ
             հարկադրաբար համախմբել ցեղային միավորումները: Խուռիերենի մի տարբերակ շարունակեց օգտագործվել
             դրա պետական արձանագրություններում և վստահաբար ազգաբնակչության շրջանակներում, մինչև` ըստ
             Ստրաբոնի վկայության, Ք.ա. 1-ին դ. Հայկ. լեռնաշխարհի ողջ ազգաբնակչության հայախոս դառնալը:  
                
        ●    Այսքանը միայն որպես ընթացիկ նմուշ: Զի, HA.A.KI տեղանունը հայտնվում է շումերական
նախաջրհեղեղյան
            արքայական արձանագրություններում (-3-րդ հզ սկիզբ), աքքադ. աղբյուրներում` Subari թարգմանությամբ,
            իսկ ավելի ուշ` նաև հուրրի-խուռի զուգորդմամբ: Այսպես թե այնպես, այա  դիցարմատով ցեղանուններ չեն
            պակասում, ինչպես ahiyawa-ահհայա, Aiantis  և հուն. շատ այլ ցեղերի, սկյութական` Xoi,  հնդարիական
         Այու
 և Հայհա, ճապոնական Այնու-(նախնիք համարվում են կովկասյաններ)  և այլոց պարագաներն են:
                Նման շատ այլ տվյալների առատությամբ մենք նախահնդեվրոպական հանրույթը, «արական-արիական»
            բնորոշման սկզբունքով և Այ-Այա  նախամոր դիցանվամբ պայմանականորեն անվանեցինք այական Արդի
            հայերը  այդ հանրույթի շառավղային մեկ  հետնորդներն են, որոնք մնացին բնօրրանում և շարունակեցին
            անաղարտորեն կրել այդ ցեղանունը, թերևս հիմնականում հողագործության և քանակական գերակայության
            բերումով:  Մինչդեռ այլք  արտագաղթած հայարիական համայնքներին առավելաբար ճանաչեցին և
            Հայաստանն էլ հորջորջեցին արմեն-Արմենիա այլանվամբ: Այստեղից էլ, ըստ Մ. Խորենացու, իբր Հայկ և
            Արամ նահապետներից հայոց սերումը…        
              
        ●     Եգիպտ. Էդֆու քաղաքի տաճարում գտնվել է տիեզերածնական մի տարօրինակ տարբերակ: Ըստ այդմ,
            տիեզերաջրերի վրա սավառնում էր Oua հավքը 
( հմմտ. աստվածաշնչյան «Ծովի վրա սավառնում էր Աստծո
            ոգին»…):
 Նրա սևեռուն հայացքի տակ ջրերը հանդարտվում են և ընդերքից հառնում է եղեգի մի խուրձ: Aâ
            կոչվող մեկ այլ աստվածություն դրա շուրջ հող է փռում, իսկ այդ դիցազույգից ծնվելու է Հոր արծվաստվածը:
            Տարօրինակ ոչինչ չկա, բացի… ա/ուրարտական դիցարանում (Մհերի դուռ) նույնպես հիշատակվում է
Ուա-
         Աիա
 դիցազույգը, ու դեռ Ուիա, Աուի, 4 Աինի և 17 Ինուանի անհայտ պաշտոնով դիքեր7 («ԾՆՆԴՈՑ-ԱՅԱ»,
            էջ 245):
 Զուգադիպությունը բացառվում է, այն էլ այդքան շատ այլ ընդհանրությունների առկայությամբ:
                  Նախ HA.A-ն  նույնպես ունի Հայա-Այա  հնչյունային արժեքը, ինչպես վստահաբար եգիպտ. Aâ-ն և
            վերոնշյալ HA.A.KI( «յ» կիսահնչյունը բացակայել է հիերոգլիֆներում, մի շարք սեպագրերում և հին
            այբուբեններում),
բայց նաև Ebla-ում հայտնաբերված և -3-րդ հզ վերագրվող մի արձանագրության մեջ
            ազգությամբ Ĥa-a ոմն վաճառականի պարագայում,  որը լեզվաբան Վ. Իվանովը ընթերցում է Ĥa-ia=Ĥa-ya
            («Выделение разных хронологических слоев в древнеармянском… », ВРХР, էջ 30-32): Այս առումով Էդֆույի
            առեղծվածը կարող էր բացատրվել Հայկ. լեռնաշխարհի հետ դիցա-մշակութային հինավուրց կապերով (այն էլ
            Ar-Ra արևաստվածների այդքան կարևոր ու դեռ շատ այլ պարագայում):
Առավել ևս, որ եգիպտ.
            արքայացանկում առկա են միանգամից երկու Ay փարավոններ, Նեֆերտիտիի «Գիլու Հեպա» մականվան մեջ`
            xaya- Hawwa-Hebat հոլովումը, Կիյա  անձնանվան մեջ` հայ. կեա-կյանք  և հուն. Այա-Գայա-Գեյա
        
 դիցանվան մեկ տարբերակը ( կենսատու երկրի աստվածուhին, հմմտ. զենդ. gaya, եբր. xaya, սանս. āyuš- բոլոր
            են էլ կյանք… ),
իսկ եգիպտ. Րա-ն էլ ամեն գիշեր նավարկում էր Իարու «երկնային լճով», որը գտնվում էր
            
արևելքում (ըստ խեթերի` Արունա ծովը` նույնպես, ըստ հայոց` Վանա լճում…), որտեղ գարին աճում էր 4
            կանգուն բարձրությամբ, ցորենը` 9, և որը շրջապատված էր «բրոնզե պարիսպներով» ( բրոնզեդարյա ակնարկ,
            հմմտ. նաև «Պղնձե քաղաքը» «Սասնա Ծռեր»-ում… ): 

       ●     Այլ մեկ կողմնակի արձագանք: Ըստ Բեռլինում պահվող մի պապիրուսի (N° 3022), որը ոմն Մասպերո
            օգտագործել է «Հին Եգիպտոսի ժողովրդական հեքիաթները» գրքում,
Ամենհեմհաթ I-ի (-2000-1970 թթ) որդի
            Սինուհեն ճամփորդում է դեպի Սիրիա, ապա Կեդեմ երկիրը (այլ աղբյուրներում փախչում է հոր դեմ
            դավադրությունից հետո):
  Տեղի արքան նրան ամուսանցնում է իր դստեր հետ և որպես «օժիտ» նվիրում Aïe
            տեղանվամբ մի ամբողջ նահանգ (այլուր` վերստին Iaa ընթերցմամբ…), որտեղ «գինին արտադրվում էր ջրից
            ավելի, կային պտղատու ծառեր, անհաշվելի գարի, ցորեն, ձիթենի, մեղր, արջառ…», ավելի` քան Սիրիայի
            որևէ շրջանում: Որտե
՞ղ է այդ Կեդեմ երկիրը (Կադե՞շ, Կատնա՞, Կադմուխ-Կուտ-Կորդու՞ք) և նրա Այա
        
 նահանգը, մնում է անհայտ8: Սակայն հաստատում է Այա  երկրի արձագանքը և նկարագրությունը, որը
            ներկայանում է որպես «երկիր դրախտավայր», այսինքն` Հայկ. լեռնաշխարհի կամ մերձակա մեկ գողտրիկ
            անկյունը: Ավանդույթը ավելի հավաստի է դառնում Կատնայի դամբարանում պեղված Ամենեմհաթ III
            փարավոնի անվամբ -19-րդ դ. սափորով: Պատմական իրողությունների նույնիսկ առասպելացման
            պարագայում սովորաբար պահպանվում են որոշ իրական տվյալներ:  

       ●    Վերջերս հյուս. Իրաքի (Քրդստան) «Փարավոնների պալատ» կոչված տեղանքում, որը ժամանակին գտնվել է
          
խուռի-միտանական տարածքում, հնագետները հայտնաբերել են Թութանհամոնի հին, փոքրիկ մի արձանիկ:
           Փորձագետները արձանիկի
հնությունը հաշվում են ≈ 3500 տարի, Ք.ա. ≈1400 թ. թվագրությամբ: Ըստ նրանց
           արձանիկը հաստատում
է պատմական «Նոր Թագավորություն» ժամանակաշրջանում հին եգիպտացիների
         
 ջերմ հարաբերությունները Միտանի թագավորության հետ, երբ հաճախ ճամփորդում էին Նեղոսից
           հազարավոր կմ հեռու, թերևս ապաստանելու համար եգիպտական ամառների դաժան տապից (տե'ս այստեղ
  
           http://www.eutyun.org/S/E/GN/Kiya.htm  ):
Իսկ ըստ մեզ, անգամ այս պատահական ու ընթացիկ
           բացահայտումը
գալիս է աներկբա վկայելու, որ Եգիպտոս-Հայկ. լեռնաշխարհ կապերը հիմնադրվել են շատ
           վաղուց և երբեմնակի հակամատություններով հանդերձ հարատևել դարեր շարունակ, ինչն ակնկալում է նաև
           մշակութային զորեղ փոխազդեցություններ` թերևս ներառյալ Էխնատոնի արեգակնայի սկավառակի
           պաշտամունքը, որը տիպիկ արիական է (տե’ս վերոնշյալ էլեկտրոնային հասցեն):  Միայն այսպես և
           խնամիական կապերով կարող է բացատրվել օտար և հեռավոր մի երկրում «Փարավոնների պալատ» ունենալու

          
և այնտեղ Թութանհամոնի փոքրիկ արձանիկի գոյությունը: Ուշագրավ է նաև,  որ ժողովրդական
           ավանդույթներում պահպանվել են տեղանքի անվանումն  ու պատմական իրողություններ: Նման
           պարագաներում գերեզմանագողերը հաճախ շատ ավելի խոհեմություն են ցուցաբերում` քան անգամ
           փորձառու
հնագետները...

 7 Եգիպտոսում Րա արևաստծո պաշտամունքային կենտրոնը Հելիոպոլիսն էր, հուն. «արևի քաղաք», իսկ հին եգիպտ.` Իունու: Այստեղ Րան համադրվում է Հոր արծվաստծո հետ, որը համարվում  է եգիպտ. հնագույն  աստված և որի պաշտամունքային կենտրոնն էր հենց Էդֆուն իր հայտնի տաճարով: Ենթադրվում է, որ արծվապաշտ հնագույն ժողովուրդները հիմնվել են հենց այս շրջանում: Այնինչ արծվագլուխ աստվածները հայտնի են շատ հնուց (Նիա-Նիկոմեդի, հարավ. Մակեդոնիա, -7-րդ հզ ), և արծվապաշտ ծողովուրդների հետ համատարած են Շումերից մինչև Կենտ. Ասիա և հեռու: Ուստի, հիմքեր ունենք  հարցնելու, թե արդյոք այս բոլորը ևս  մշակութային մեկ կենտրոնից չե՞ն և որևէ կերպ չեն առնչվո՞ւմ  եգիպտ. Իունու-Հելիոպոլիս քաղաքանունն ու ա/ուրարտ. Ինուանի անհայտ պաշտոնով դիքերը, ինչպես  Oua-Aâ և Ուա-Աիա  դիցազույգերը... 
   Այստեղ վստահ քջջելու խորը հիմքեր կան, ինչը առանձին և շատ խոստումնալից նյութ է:

 
8 Այ տեղանվամբ հնավայր առկա է Պաղեստինում, Երուսաղեմից  քիչ հյուսիս, որը սակայն դժվար թե նշյալ Այա
 սիրիական նահանգը լիներ: Այն վստահաբար Հովհաննու ավետարանում հիշատակվող Այենոն սրբավայրն է, որտեղ
 մկրտում էր Հովհաննես Մկրտիչը. « …որովհետեւ այնտեղ շատ ջրեր կային » (գլուխ Գ, 22-23 ): Ըստ արևելագետ
 Ժ.Կարստի և այլոց, Հովհաննես անձնանունը Էա-Էոն-Օհան դիցանվան հոլովումն է ( հիշենք Հովնան մարգարեին,
 որին կուլ էր տվել կետ ձուկը և որի հետ այլաբանորեն ուզում էր նույնանալ Քրիստոսը…): Այնինչ, ջրային
 մկրտությունը Էա-Հայա դիցահամակարգի մեկ ծիսակարգն է, քրիստոնեությունը` Mânî  hayyâ- «Մանին կենդանի»
 արևապաշտական մանդեականության մեկ շառավիղը` եսսենականության երանգավորմամբ ( արաբ. ևս  hayyâ-
 կյանք, բայց նաև օձ… Հմմտ. «Տեր կենդանին» «Սասնա Ծռեր»-ում): Եվ ոչ պատահականորեն Քրիստոսի
 առաքյալները  ձկնորսներ էին, ինքը քայլում էր ջրերի վրայով ու հասարակությանը կերակրում ձկների
 բազմացմամբ: Զի, իրականում նրա Հայր Աստվածը ոչ այլ ոք էր` քան նույն Էա-Հայան, հայկ. Է-ԷՈՒԹՅՈՒՆ
 գերաստվածությունը ( որտեղից նրա հարատևումը հայ առաքելական եկեղեցում… ), և ոչ մի դեպքում հրաբխային
 Ահիահ-Եհովան: Դեռ սահմռկելի շատ այլ աճպարարություններ է թաքցնում իրողությունը: Մինչդեռ, Քրիստոսը
 խոստացել է. «պիտի գայ ժամանակ, երբ այլեւս… յայտնապէս Հօր մասին պիտի պատմեմ…» ( Հովհաննու
 ավետարան, գլուխ ԺԶ, 25): 
 

 9
Շու - ( šw, բառ. լույս, դատարկություն, այլորեն` հինգերորդ տարր)-եգիպտ. օդի աստվածություն: Հմմտ.  հուն. άήρ-եթեր> «այրվող օդ», Այերա-օդի դիցուհին, լատ. aer, ֆրանս.-անգլ. air, վրաց. «հաերի», անգամ արաբ. ayr կամ iyyār-բոլորն էլ «օդ»: Հմմտ. հայ. «այրել», բայց նաև Aïa - Iaa երկրանվան նշյալ տարընթերցումը... :

        ●      Եվ վերջին, անչափ խոսուն, բոլորի կողմից անտեսված և շատ խորը վերլուծության արժանի ևս մեկ
             հանգամանք: Էխնատոնի պալատական բարձրաստիճան մերձավորներից մեկի դամբարանում պահպանվել է
             «Հիմն` Ատոն Աստծուն» խորագրված մի հանրահայտ պապիրուս: Այն սկսվում է.
            
   «Փառաբանենք Աստծուն իր անվամբ- «Ապրում  է Աստված Րա-Հորահթին` երկնակամարում
          փայլող, նրա անվան մեջ անունն է Շու
9 -նա է Ատոնը»: Ապա հիշատակվում են Րայի «միակ որդի»
            Էխնատոնը և նրա կողակից Նեֆերտիտին-«թող ապրի նա, թող հավիտյան լինի առողջ ու
երիտասարդ»:
             
 
   Այնուհետ հիմնը անմիջապես շարունակվում է այսպես.
               «…Ասում է նա
Էյենին- «Դու շքեղ փայլում ես երկնքի լանջի վրա, կենդանի սկավառակ, սկիզբը
          կյանքի: Դու բարձրացար
երկնքի արևելյան լանջին…Դու գեղեցիկ ես, մեծ, լուսաճաճանչ: Դու
          բարձրն ես ամբողջ երկրի վրա: Քո ճառագայթները բոլոր երկրներն են գրկում, մինչև սահմանները
          նրա, որ դու ես ստեղծել: Դու Րան ես……Օտար երկրները,
Սիրիան, Քուշը, Եգիպտոսը և
          յուրաքանչյուր մարդու քեզանով իր տեղն է տրված… Բոլոր հեռավոր օտար երկրները ստեղծված
          են քեզանով –չէ ո՞
ր դու ես նրանց երկնքներին պարգևել Նեղոսը, որ ներքև ընկնի… և ահա
         
լեռներում ալիքներն են ջրի, ծովի ալիքների պես և նրանք ջրում են ամեն մեկի դաշտը նրա
          տեղանքում…  յուրաքանչյուր աչք քեզ է ուղղված...
             
Դու իմ սրտում ես, միակը Րայի, քո որդուն թողնում ես ըմբռնել կանխագծումներն ու
          հզորությունը քո: ...
Ամբողջ երկիրը իշխանության տակ է քո աջ ձեռքի Մինչև քո
          մայրամուտը
բոլոր աչքերը ուղղված են դեպի գեղեցկությունը քո...Դու միակդ, դու բարձրանում ես
          քո
պատկերով, կենդանի Ատոն... Քեզանից, միակիցդ կերտում ես բյուրավոր պատկերները քո...»:
            («Поэзия и проза Древнего Востока», Москва-1975, էջ 68-70, «Հին Արևելքի Պոեզիան», Երևան-1982, էջ 10-13,
             հապավումներով, ընդգծումները` մերը):


                  Նախ նկատենք, որ անգամ խիստ հակիրճ այս քաղվածքում կան ակնհայտորեն փոխառյալ դիցա-
            հավատամքային մի շարք տարրեր.

 
           _        1,5 հազարամյակ հետո քրիստոնեության մեջ հայտնված Հայր Աստծո «միածին որդու» գաղափարը:
            Իրականում,
այն ավելի վաղ առկա էր բաբելական դիցարանում, ի դեմս Մարդուկ գլխավոր աստծո և նրա հոր
            նույն Էա-Հայայի:  Տարակուսանքի տեղիք չկա, երբ եգիպտ. դիցարանում նկատված են ապագա հուդա-
            քրիստոնեական տարրեր, իսկ այստեղ` նաև «աստծո պատկերից» ստեղծված ամենայն ( ինչպես հնդարի.
            հազարադեմ Շիվա արևաստվածը…),
«երկնային Տիգրիսն ու Եփրատը» կամ «վերին Երուսաղեմը», թևավոր
            հրեշտակները` ըստ
երբեմնի թևավոր աստվածությունների և բուն արիա-միտան. «արեգակի թևավոր
            սկավառակի» (տե’ս նշյալ «…ա~խ այս ԱՅ-ԱՅԱՆ»  ակնարկը):
        
 

         
_       Բուրգ-տիեզերալեռան հիշատակումը այստեղ կարծեք ուղղակիորեն չկա, սակայն այն առկա է «երկնքի
          արևելյան լանջին»
:  Առավել ևս, եթե հիշենք, որ եգիպտ. բուրգերն ու մաստաբաները, ինչպես նաև
            միջագետքային զիկկուրատները, խորհրդանշում էին տիեզերալեռ, որտեղ թաղվելու էին փարավոնները,
            ինչպես Հայկ. լեռնաշխարհում և Փոքր Ասիայում թաղվում էին բնական լեռների ու քարանձավների մեջ
            ( հմմտ. նաև Քրիստոսի ծնունդն ու թաղվելը քարանձավում` ինչպես Փոքր Մհերն ու Միհր-Միթրան, տե'ս
            այստեղ
«Է-ի առեղծվածը», հաղորդում 1-ին…): Երկինք-լեռ-արեգակ փոխառնչությունը ապացուցման կարիք
           
չունի (Նկ. 16 a-g), իսկ արեգակնային Րա-Արա
զուգահեռման մասին արդեն խոսվեց վերևում: Հիշենք նաև, որ
            եգիպտ. Րա-ն էլ ամեն գիշեր նավարկում էր Իարու «երկնային լճով», որը գտնվում էր արևելյան երկնքում…


        _   Վազանցելով այլ հանգամանքներ այստեղ նշենք նաև, որ «կենդանի աստծո թե սկավառակի» գաղափարը
            նույնպես փոխառություն է, ինչը Հուրիա-Սիրիայից համասփռվել էր ի դեմս արևապաշտական վերոնշյալ Mânî 
            hayyâ-«Մանին Կենդանի» աստվածության  (հմմտ. արաբ. El-Hay-աստվածություն, el-hayat–կյանք, el-hayyah-
            օձ և օձ-արեգակ այդքան զուգորդումը եգիպտ. դիցարանում… )
  և «Սասնա Ծռեր» տիեզերավեպում մնացել
            «Հացն ու գինին,Տեր կենդանին» արտահայտությամբ:Այս ամենը նախապատրաստում էին կռապաշտությունից
             հետո «կենդանի աստվածների» սերնդափոխությունը, որի ակնառու օրինակը դարձավ Քրիստոսը…

        _     Այսքանի հետ Րա-Ատոն աստծո «… աջ ձեռքի»  գաղափարը այլևս երկմտանքի տեղ չի թողնում, որ այս
              ամենը տիպիկ արիա-հնդեվրոպական դիցահամակարգից են:
        

        _
    Մնաց մեծ մի թյուրիմացություն: Հիմնի մեկնություններում ասվում է, որ պապիրիուսը պահպանվել է
            Էխնատոնի
բարձրաստիճան մերձակից Էյե  դամբարանում: Այնինչ «Ասում է նա Էյեին…»  դարձվածքը
            (ռուս. «Говорит  он Эйе»…)  և հետևող իմաստաբանությունը պարզորեն նշում են, որ այդ Էխնատոնն է դիմում
            Էյե-Րային, այսինքն` նրա որդին ( «Դու իմ սրտում ես, միակը Րայի, քո որդուն թողնում ես...» )
           
Այսինքն` Էյ-ն ու արեգակնային Րան  նույնանում են, ինչպես հետագայում նույնանում են Հայր
            Աստվածն ու Արեգակը, հաճախ դաջված նրա սկավառակին: Իսկ Էյ-Էյեն  ոչ այլ ոք է` քան նույն Էա-Հայա
          
տիեզերածովի ու իմաստության աստվածը (Նկ. 16c,d,e,f,g,h,i): Երկիցս առավել, որ 7 սրբազան թիվը
            անչափ առկա է եգիպտ. դիցարանում: Երիցս առավել, որ արեգակնային Րան նույնպես հաճախ ներկայանում
            է իր կցորդ դիցերով, որպես յոթնյակի աստվածություն` կատարելապես ինչպես Մեծամորյան յոթնյակի
           
աստվածության սրբարանում կամ աբխազ. Այտար յոթնյակի աստվածը ( Նկ.20-21, 7 երկնային մարմիններ,
7
            պլեադաներ,
Էա-Հայայի 7 Մե էություն-զորություններ, Էրրայի յոթնյակ «սեբետու»-զորությունները ևն: Նկ.
           16a
): Եվ բազմիցս առավել, որը  Թութանհամոնին փոխարինող Ay քրմապետ-փարավոնը նրան մումիավորելիս
            նույնպես գործածել է յոթաձև կեռիկ, որն առնչվում է Մեծ Արջի յոթաստղանի «շերեփի» հետ, բայց ունի
            նաև ֆունկցիոնալ նշանակություն`օգտագործվելով ուղեղի և ներքին որոշ օրգանների հեռացման համար:
               Ընդհանրությունները միջագետքային որոշ դիցամոտիվների հետ այնքան շատ են, որ որոշ տեսաբաններ
            ջանում են դրանք փոխառնչել, շրջանցելով դրանց սնուցող բուն ակունքը: Զի, ի վերջո արևապաշտությունը
            Միջագետքում չունեցավ այդքան զորեղ դրսևորում, հիմնականում մնաց լուսնապաշտ, ինչն արտահայտվեց
            մահմեդականության մեջ և իսլամական խորհրդանիշում ( կիսալուսին և ցայգաստղ...): Այս արդեն այլ մեկ
            և անակնկալներով հարուստ թեմա է:

                  16a b.
         16c. d. e.
        f. g. h. i.  
          16 a). Արեգակնային Րան իր կցորդ աստվածություններով որպես յոթնյակի աստվածություն , Իարու երկնային
          ծովով նավարկելիս ( եգիպտ. հարթաքանդակ): b). Թութանհամոնին փոխարինող Ay քրմապետ-փարավոնը
          մումիավորումի արարողության սկզբում ( որմնանկար Թութանհամոնի դամբարանից, -14-րդ դ.):
         c).Եգիպտ. արեգակնային Րա-Հորուսի Ուջատ աչքերը:  d). Իմաստության աչքը ճաճանչող եռանկյունի-
           տիեզերալեռան մեջ (մասոնական խորհրդանիշ):  e).  «Աստծո աչքը»  տիեզերալեռ-բուրգի գագաթին ԱՄՆ 1$
         թղթադրամի վրա
(մասոնական խորհրդանիշ):  f).Կաթողիկոսական գավազան: Եռանկյունի-տիեզերալեռան և
         Արեգակի միջուկում` Է աստվածությունը,  որպես Հայր Աստված ( Թիֆլիս, 19 -րդ դ):  g). Հայր Աստվածը
         եռանկյունի
 «լուսապսակով» (Հ. Հովնաթան, հատված, 18-րդ դ, Էջմիածին): h). Տիեզերալեռ-եռանկյունուն
         դաջված Է-Էություն գերաստծո խորհրդանիշը Աստվածամոր սնարին ( ի տարբերություն Հոր, նրա ու մանուկ
         Քրիստոսի լուսապսակները կլոր են: Էջմիածին, Մայր Աթոռ եկեղեցու խորանին):  i). Արեգակին դաջված Է
         տառը Նյու-Յորքի սրբ.Վարդան եկեղեցու գմբեթին, կից բացատրական գրքուկում այն վերագրվում է Եհովային
         ( «God called Himself Yaweh  "I am"», երբ նա բացարձակապես որևէ կապ չունի Է աստվածության հետ...)
:
        
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

               Պատկերավոր այս ընդամենը մի քանի օրինակներին հիշեցման կարգով կարող ենք հավելել չափածո և
          տարժամյա մեկ-երկու քառյակներ.
                                                                      .
..Սրբազան եռանկյունի,
                                                                         Հստակ և հսկա խորհրդանիշ,
                                                                         Բնության ակունքն ու տիպարը

                                                                                                         Աստվածների..
.

                                                                              (հատված Պյութագորոսի «Ոսկե տաղերից»
)

                                                             
         Երկրպագելով Էությունն անհայտ,
                                                                         Սրբերն ու մարտիրոսները վես,

                                                    
           Ակնածում են հոգեկեզ
                                                                         Եռանկյունին խորհրդավոր...
                                                                                                      
(Վիկտոր Հյուգո)

               Բերված օրինակներ որոշ մեկնությունների կարիք ունեն:
               Նախ դրանք բոլորն էլ աղերսվում են մեծամորյան «երրորդության» հետ
( Նկ. 13, այստեղ` վերևում), լոկ այն
          
տարբերությամբ, որ ուշածին այս պարագաներում շում.-աքքադ. Ան-Անուին եռանկյուն-տիեզերալեռան մեջ
           արդեն փոխարինում է Էա-Հայա գերաստվածը, «իգական նախասկզբի մեջ արական սկզբունք»
           պատկերացմամբ ( երկնային տիեզերածովի մեջ հրեղեն ակունք),  նույնանալով Արեգակի հետ,
           համատեղում նաև Էնլիլի օդ-քամիների պաշտոնը («նրա անվան մեջ անունն է Շու
9 -նա է Ատոնը...»,
          
որտեղից նրա դիցանվան փոխանցումը Այերա -օդի դիցուհուն ու «այրվող օդ» air-ayr-այթեր-եթերին...),
           առնչվելով տիեզերալեռան և իմաստություն խորհրդանշող «աստվածային աչքի» հետ10: Այդ երևակվում է նաև
           «երկնային Նեղոսի» և «լեռներում ալիքներն են ջրի, ծովի ալիքների պես և նրանք ջրում են ամեն մեկի դաշտը»
          
այլաբանություններում (կյանքի ակունք ու նախապայման ջուր-հուր զուգակցում):  Ջուր տարերքը առնչվում
           է նաև իմաստության հետ:
                Եվ ոչ պատահականորեն եգիպտ. Ուջատ  դիցաչքի բնորոշման մեջ գտնում ենք շում. uš-դատողություն,
           ուշադրություն,  հայ.`ուշ -նույնը  ու նաև ուսում  և հուշ -հիշողություն,  պարս. uš-միտք, հաթ. uš-kinum-դիտել,
           լավ նայել, սանս. učiti , ռուս. учить- ուսուցանել  և անգամ թուրք-թաթր. us-միտք , զենդ. uši-գիտուն, ռուս.
           уши-ականջներ (տե’ս Հ.ԱՃառյան, ՀԱԲ, «ուշ» և «ուս» հոդվածները):  Դժվար թե այս բոլորը փոխառվեին
           եգիպտերենից, այլ վստահաբար մեկ ընդհանուր, հնդեվրոպական ակունքից…
              Այս դեռ բոլորը չէ: Անգլ. eye, ֆրանս. œil-աչք, եբր. ،ayn, արաբ. ،ayin-աչք և ակունք, հայ. հայարան(աչք)-
           հայել
(նայել)-հայացք  և այրի ( նաև այգի-էգ-իգական, Կենաց ծառ առումով, ինչպես կ'եա-կյանք-կենի և
          
խեթ.GIŠeya) բառ-հասկացությունները աներկբա առնչվում են թե' Այա  նախամոր և թե'Էա-Հայա դիցանվան
          
հետ (հմմտ. աստվածաշնչյան Կենաց և Իմաստության ծառերը... ), ինչպես վստահաբար հիմնում հիշատակվող
         
 Էյ-Էյե  դիցանունը թե անձնանունը, զի տեսնելը միշտ էլ առնչվել է իմացության, իմաստության, կյանքի ու
           նրա ակունքի հետ, զի մեր ինֆորմացիաների 90% ստանում ենք տեսողությամբ
( հմմտ. եգիպտ. «Տեսնում եմ,
           ուրեմն` կա'մ»  ասույթը, Ռ. Դեկարտի. «Մտածում եմ, ուրեմն` կա'մ» տարբերակը և ավետարանական
           «Ի սկզբանէ էր Բանը....»):

           

               Եվ այս բոլորը նույնպես ունեն իրենց դիցական ակունքները: Ըստ այդմ և շում.-աքքադ.«Էնումա Էլիշ»
          տիեզերածնական պոեմի, Էա-Հայայի որդի բաբել. Մարդուկը
Թիամատ վիշապամոր մարմինը կիսելով
          ստեղծում է երկինքն ու երկիրը, ապա կառափի վրա բարձրացնում դրանց բաժանողը լեռը, իսկ աչքերից
          բխեցնում Տիգրիս
ու Եփրատ գետերը: Բնականաբար այս տարբերակն էլ ունեցել է վաղնջական իր
          նախատիպը,
որը վստահաբար այդ գետերի աշխարհագրական ակունքներում է, այսինքն`Հայկ.
          լեռնաշխարհում է,
այստեղ  խորհրդանշված «սրբազան սափորով»: Հանգամանք, որը թե' Էա-Հայային, թե' նրա
          դիցահամակարգի, նշյալ ու
դեռ հավատամքային մի շարք այլ դիցամոտիվների, և թե' կուտին Գուդեայի
          ակունքները մեխում է
Հայկ. լեռնաշխարհում (վերջինս Կուտա-Կորդված լեռներ երկրամասից: Նկ.
17a,b,c):
                a. b. c.

           Նկ.17: a). «Ակնավոր ջրաստվածուհու» արձանիկ Էա-Հայայի տաճարից (Թել Բրակ, հյուս. Սիրիա,-3-րդ հզ ): 
              b).
Կենտրոնում `խոշոր աչքերով Էա-Հայան և ձ
ախից` «ակնավոր» նրա զուգակիցը,  Տիգրիս-Եփրատ
             գետերի
մայր ակունքը խորհրդանշող ծիսասափորը ձեռքներին ( շումեր. արձանիկներ, Ք.ա. 3-րդ հզ):   
   c).Կուտին Գուդեան Տիգրիս-Եփրատ գետերը խորհրդանշող ձկնառատ ջրաշիթերով ծիսասափորը ձեռքի (-23-րդ դ):
           
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
   

 10 Աստվածների հերթափոխության և հավատամքային վերաճներում այդ խիստ օրինաչափ երևույթ է, ինչպես խուռ. նշյալ պոեմում: Շում. Էնկին էլ սպանել էր Աբզու ծովաստծոն ու վերցրել նրա գործառույթը, Էնկիին փոխարինեց Էա-Հայան, և նրան վերագրվեց այդ արկածը, որը խլեց նաև Աբզու-Ապսույի տիեզերածովի ինչ-որ խորքերում Մումմու կոչեցյալ գոյի աուրա-«լուսեղեն ճաճանչն»  ու էությունը ( իմա` «հրեղեն սկզբունքը» ), նույնանալով դրա և Ապսույի հետ: Ապա Էնլիլ օդ-քամիների դիքն է խլում երկնաստված Անույի գերիշխանությունը, ինչը արձագանքում է նաև վերոնշյալ խուռ. պոեմում: Ի վերջո Էա-Հայան դառնում է գերաստված, համատեղելով իր նախորդների բոլոր գործառույթները, դառնալով միաստվածության հիմքը և աստիճանաբար տեղը զիջելով իբր «միածին» Մարդուկին, Միհրին կամ Քրիստոսին: Այդպես էլ քրիստոնեության մեջ աննկատ մարվեց Է-Էություն Հայր Աստվածը, մինչև հայ առաքելական եկեղեցում վերականգնման փորձերը...

  11 Հայտնի հոգեվերլուծաբան Կ.Գ.Յունգը իր հենց Aion խորագրված մենագրության  մեջ հիշատակում է երբեմնի խուռի-միտանական Հարրանի մ.թ. 11-րդ դ. ալքիմիայի դպրոցը, որտեղից որոշ գրականություն արաբերեն
թարգմանությամբ հայտնվեցին Եվրոպայում
(տե'ս մեր կայքում «Այոն, հավերժության աշտարակը» ակնարկը):

   12 Արդի Ուրֆայում գոյություն ունի «սրբազան ձկների» հանրահայտ ջրավազան` կից շքեղ մզկիթով, որտեղ ուխտագնացության են գալիս ողջ երկրի ամենահեռավոր ծայրերից: Այն վերագրվում է Աբրահամ-Իբրահիմին, երբ Աբրահամը այստեղ չի եղել` այլ Հարրանում: Այսպես թե այնպես տարածաշրջանը պահպանում է հնագույն ավանդույթների արձագանքն ու հոգևոր արժեքը:

               Ուրեմն, կասկած իսկ չի կարող մնալ, որ միաստվածության նախատիպն համարվող թե’ Րա-Ատոն
           արեգակնային
աստվածների, թե’ արեգակի թևավոր սկավառակի պաշտամունքները, և թե’ Էխնատոնի
           հավատամքային ռեֆորմացիան գալիս են անմիջականորեն հյուսիս-արևելքից, ավելի ստույգ` Հայկ.
           լեռնաշխարհի հարավային շրջաններից, առավել ճշգրիտ`արիական խուռի-Միտանիից: Առավել ևս, որ
           այդ տարածաշրջանը, որտեղ գնաց Մեսրոպ Մաշտոցը հայ նշանագրերը արդիականացնելու (Եդեսիա-Ուռհա-           Ուրֆա), Ք.ա. 10/9-րդ հհ ի վեր մինչև միջնադար եղել է հոգևոր-գաղափարական բացառիկ կենտրոն
11: Եվ
           երիցս առավել, որ նշյալ
հիմնում ընդամենը երեք երկրների մեջ հիշատակվում է հենց Սուրիա-Սիրիան,
           երբեմնի Հուրիան, իր Հարրան հավատամքային կենտրոնով, որտեղ Աբրահամը հարեց Վահ-Ահիահ-Եհովահի
           պաշտամունքին
12
:
              Եվ այդ
նույնիսկ, եթե ծայրահեղ դեպքում Էյ-Էյեն  ընդունենք թյուր ընթերցում և որպես Էխնատոնի
         
պալատական բարձրաստիճան մերձավորի անձնանուն, թերևս Էխնատոնի նույն հոգևոր հոր և Թութանհամոնին
          փոխարինող Ay փարավոնի վարկածով: Զի նրանք բոլորն էլ կրել են դիցանուններ, իսկ օտար դիցանունների

         
պարագայում ինքնաբերաբար ենթադրվում են հավատամքային փոխառություններ`  ինչպես ջրապաշտական
          Այոն
-Էոն-Օհան-Հովհաննես Մկրտիչի պարագայում (Քրիստոսը նրա հրեղեն զուգակիցն է... ): Սակայն, այդքան
          հավատամքային տարրերի ու դիցամոտիվների մեջ այդ վարկածը չնչին քննադատության չի դիմանա: Ամենայն
          հավանականությամբ Էխնատոնի Ay-Էյե բարձրաստիճան մերձավորը եղել է ռեֆորմացիայի քրմապետ, ապա
          փոխարինել թերևս հավատամքային  հակամարտություններում սպանված Թութանհամոնին, հետո անհետացել
          նաև ինքը: Նման պարագայում հարկ է ընդունել, որ հավատամքային  ազդեցությունները սկսել են շատ ավելի
          վաղ, նվազագույնը  Ay I-ին փարավոնից (-1704-1690 թթ), առավելագույնը` եգիպտական նեոլիթից ( տե'ս
          այստեղ
«Երկրագործություն որպես»...): Առավել ևս, որ Րայի և արեգակնային սկավառակի պաշտամունքը մինչ
          այդ արդեն տարածված էր Եգիպտոսում, Էխնատոնը միայն արդիականացրեց ու վերաիմաստավորեց այն,
          ներդաշնակելով հյուսիս-արևելյան զարգացումների հետ, ինչը ավանդական Եգիպտոսում այդպես էլ
          չընդունվեց, իսկ քսանամյա Թութանհամոնի հոր հավատամքից կտրվելու և հին ավանդություններին
          վերադառնալու ջանքը թերևս պատճառ դարձավ նրա առեղծվածային մահվանը`երբեմնի ռեֆորմատորների
          կողմից...

              Այսուհանդերձ, Էյե
-Էա-Հայա  դիցահամակարգը Եգիպտոսից ամբողջովին չանհետացավ: Այն մասամբ
          պահպանվեց եգիպտական հրեաների շրջանակներում ու արձագանքեց հուդայականության մեջ, ապա
          գնոստիկական
հոսանքներում ի դեմս Էոնների (Նահ Համմադի շրջան, միջին Նեղոս), Պաղեստինում`
          եսսենականության, Սիրիա-Միջագետքում` մանդեականության, Հունաստանում` օրփեոսականության ու

         
մասամբ միհրականության, ի վերջո ամբողջանալով  քրիստոնեության մեջ:
     
          
       Կարծում ենք որոշ հանգամանքներ բավականին պարզվեցին և մենք արդեն կարող ենք անցնել
          ընթացիկ սույն դիտարկման ամբողջացմանն ու ամփոփմանը:


                                                             (Երրորդ մասի ավարտ
,
                                                             մնացյալը` հաջորդով)

 
                                                                                   
                                                                                      ¡  ¡  ¡

 
                 Ալեքսանդր Արորդի ՎԱՐՊԵՏՅԱՆ                                      Մարսել, 17 հուլիսի  2009 թ.