Բառն արդեն արտաբերված էր: Այսպիսի մի բացահայտ խոստովանություն-հայտարարությունից այժմ արդեն խորապես անակնկալի եկած ու սարսափահար՝ Ֆրիդրիխը, հին թշնամության երկյուղած սարսուռը աչքերում, իրեն զգում էր իր բարեկամի անձնավորության հետ դեմ առ դեմ կանգնած, ակն ընդ ական: Նա լռեց: Չգիտեր՝ զայրանար, թե լաց լիներ, անփոխարինելի կորստյան զգացումը դառնությամբ էր լցնում նրա հոգին: Բավական երկար նա խոսել չէր կարողանում:

    Վերջապես սկսեց խոսել՝ ձայնին արհեստական հեգնանք խառնելով.– Ուրեմն դու ուզում ես մո՞գ դառնալ:
    – Այո,– անվրդով ասաց Էրվինը:
    – Այսպես կոչված մութ ուժերի, կախարդության սպասավոր, այնպես չէ՞։
    – Ճիշտ այդպես:
      Ֆրիդրիխը վերստին լռեց: Այնպիսի լռություն էր, որ լսվում էին հարևան սենյակի ժամացույցի զարկերը:
     Հետո նա ասաց.– Գիտե՞ս, որ դրանով իսկ դու քո կապերը խզում ես իսկական և լրջմիտ գիտության հետ, ինչպես նաև հրաժարվում ես ինձ հետ ունեցած բարեկամությունից:
  – Հուսով եմ՝ ոչ,– եղավ Էրվինի պատասխանը:– Ի՞նչ խոսք, եթե այդպես է դուրս գալիս՝ ի՞նչ կարող եմ ես անել:

  Ֆրիդրիխը պոռթկալով բղավեց.– Ինչպե՞ս թե ինչ կարող ես անել: Պետք է գրողի ծոցը նետես այդ զվարճախաղը, հրաժարվես այդ սարսափելի ու անիմաստ կախարդանքներին հավատալուց, հրաժարվես մեկընդմիշտ և անվերադարձ: Դու դա պետք է անես, եթե միայն ուզում ես իմ համակրանքը շահել:
    Էրվինը դեռ շարունակում էր ժպտալ, թեև այժմ արդեն նա էլ այլևս ուրախ չէր երևում:
  – Դու այնպես ես խոսում,– ասաց նա այնպես կամացուկ, որ Ֆրիդրիխի զայրացած ձայնի ելևէջներն իր հուշիկ ասված խոսքերի ընթացքում, թվում է դեռ չէին մարել ու արձագանքվում էին,– այնպես ես խոսում, Ֆրիդրիխ, կարծես իմ կամքից է կախված, թե այս պահիս ես ինչ ընտրություն կանեմ: Դա այդպես չէ: Ընտրություն կատարելու ես ոչ մի հնարավորություն չունեմ: Ես չէ, որ մոգությունն եմ ընտրել: Նա է ինձ ընտրել:

   Ֆրիդրիխը խորը հոգոց հանեց.– Այդ դեպքում մնաս բարով,– հանդարտ ասաց նա և վեր կացավ՝ առանց ձեռքն անգամ խոսակցին մեկնելու:
   – Այդպես չեղավ,– այժմ արդեն բարձրաձայն բացականչեց էրվինը,– Օ, ոչ, դու այդպես չպետք է ինձանից հեռանաս: Պատկերացրու մի պահ, որ մեզանից մեկը շուտով մահանալու է, և դա այդպես է, ու մենք պետք է հրաժեշտ տանք իրարու:
   – Բայց, Էրվին, մեզանից ո՞ր մեկն է լինելու այդ մահացողը:
   – Այսօր թող դա ես լինեմ, բարեկամ: Ով ցանկանում է նորածին լինել, նա պետք է մեռնելուն պատրաստ լինի:
  
 Մեկ անգամ էլ Ֆրիդրիխը մոտեցավ պատից կախված թերթոնին և կարդաց ներսին ու դրսին վերաբերող ասույթը:
   – Դե լավ,– ասաց նա վերջապես,– դու իրավացի ես, չարժե իրարից նեղացած բաժանվել: Կանեմ ասածիդ պես: Ես ընդունում եմ, որ մեզանից մեկը մահանալու է: Ես էլ կարող եմ այդ մահացողը լինել: Մինչև հրաժեշտ տալը ես քեզանից մի վերջին խնդրանք ունեմ:
   – Սիրով,– ասաց Էրվինը:– Ասա, խնդրեմ, թե հրաժեշտից առաջ ինչով կարող եմ քեզ ծառայել:
   – Ես պետք է կրկնեմ իմ առաջին հարցը, որը և իմ խնդրանքն է. բացատրիր ինձ այդ ասույթը՝ ինչպես ինքդ ես հասկանում:

     Էրվինը կարճ ժամանակ անց, սթափվեց և, այնուհետև, խոսեց.
  – Ոչինչ դրսում չէ, ոչինչ ներսում չէ: Սրա կրոնական իմաստը պետք է որ քեզ հայտնի լինի. Աստված ամենուր է: Այն հոգու մեջ է ու նաև՝ բնության մեջ: Ամեն ինչ Աստծով է ներծծված, քանի որ Աստված ինքը ամբողջն է: Առաջներում մենք դա կոչում էինք պանթեիզմ: Այժմ՝ փիլիսոփայական իմաստը․ դուրս և ներս, արտաքին և ներքին բաժանումը մեր մտածողությանը հատուկ է, բայց ոչ անհրաժեշտ: Մեր հոգու համար, սակայն, մի հնարավորություն կա պահված՝ հետ քաշվել, նահանջել այն սահմաններից ներս, որը մենք ենք գծել նրա համար, դա մյուս իրականությունն է՝ անդրաշխարհը: Այս երկու հակադիր աշխարհների ետևում, որից և գոյավորվում է մեր աշխարհը, նոր, բոլորովին ուրիշ իմացություններ են սկիզբ առնում: Սակայն, սիրելի բարեկամ, ես պետք է քեզ խոստովանեմ հետևյալը, այն պահից սկսած, երբ իմ մտածելակերպը փոփոխություններ կրեց, ինձ համար ոչ մի բառ կամ արտահայտություն այլևս միանշանակ կերպով գոյություն չունի, յուրաքանչյուր բառ տասնյակ, հարյուրավոր իմաստներ է պարունակում: Հենց այստեղից էլ սկսում է այն, ինչից դու վախենում ես՝ մոգությունը:

   Ֆրիդրիխը ճակատը կնճռոտեց և ուզում էր նրան ընդհատել, սակայն Էրվինը հանգստացնող հայացքով նրա կողմը նայեց և հնչուն ձայնով շարունակեց.– Թույլ տուր ինձ քեզ մի առարկայական օրինակ բերեմ: Իմ մոտից ինչ-որ բան վերցրու, ցանկացած առարկա, և թեթևակիորեն զննիր այն, այդժամ ներսի ու դրսի մասին արտահայտությունը իր բազմաթիվ իմաստներից մեկը կպարզի քո առաջ:
   Նա իր շուրջը նայեց, պատի քիվից կախ ընկած մի փոքրիկ ջնարակված կավե արձանիկ վերցրեց ու մեկնեց Ֆրիդրիխին՝ ասելով.

   – Վերցրու այս քեզ հետ որպես իմ հրաժեշտի նվերը: Երբ այս առարկան, որը հիմա քո ձեռքն եմ տալիս, դադարի քեզանից դուրս լինելուց և քո մեջ հայտնվի, կրկին եկ ինձ մոտ: Իսկ եթե քեզանից դուրս մնա, այնպես, ինչպես հիմա է, ուրեմն և մեր այս հրաժեշտը թող հավիտյանս երկարի:

  Ֆրիդրիխը դեռ շատ բան էր ուզում ասել, սակայն Էրվինը ձեռքը նրան մեկնեց, սեղմեց այն և այնպիսի մի կեցվածքով մնաս բարով ասաց, որ խոսելու այլևս ոչ մի տեղ չէր թողնում:
   Ֆրիդրիխը իջավ աստիճաններով (ի՜նչ ահռելիորեն շատ ժամանակ էր անցել այն պահից, երբ ինքը բարձրանում էր այս աստիճաններով), նա քայլում էր փողոցներով՝ ուղղություն վերցրած դեպի տուն, փոքրիկ կավաշեն արձանիկը ձեռքին, շվարած ու ներքնապես դժբախտ: Իր տան առջև կանգ առավ, ոխակալ չարությամբ մի պահ թափահարեց բռունցքը, որի մեջ արձանիկն էր պահում, և հանկարծ մեծ հաճույք զգաց այդ ծիծաղելի իրը գետնի վրա ջարդուփշուր անելու մտքից: Սակայն բանը դրան չհասավ, շրթունքները կծեց և մտավ իր բնակարանը: Նա երբեք այսպես հուզված, հակադիր զգացմունքների բախումից այսքան ճնշված չէր եղել:
   
  Նա սկսեց տեղ որոնել իր բարեկամի նվերի համար և արձանիկը տեղադրեց գրապահարաններից մեկի վերին դարակի վրա: Առայժմ թող այդտեղ մնար:
   Օրվա ընթացքում երբեմն-երբեմն նրան էր նայում՝ երկար մտածելով այդ իրի և նրա հայտնության հանգամանքների մասին, գլուխ կոտրելով այն իմաստի առթիվ, որ այդ անմիտ առարկան պետք է իր համար ունենար: Դա մի փոքրիկ արձանիկ էր՝ մարդու կամ աստծու կամ ինչ-որ կուռքի, երկու, դեմքերով, այնպես, ինչպես հռոմեական Յանուս աստվածն էր, բավական կոպտորեն կատարված կավաշեն մի աշխատանք, որն ասես ծածկված լիներ մի տեսակ վառված ու ճաքճքած ջնարակի շերտով: Այդ փոքրիկ քանդակը կոպիտ ու անորակ շինվածքի տպավորություն էր թողնում, դա հաստատապես հռոմեական կամ հունական շրջանի աշխատանք չէր, ավելի շուտ աֆրիկյան կամ հարավային ծովի կղզիաբնակ ինչ-որ մի հետամնաց ու կիսավայրենի ժողովրդի արտադրանք պետք է լիներ: Երկու դեմքերին էլ, որ կատարելապես նման էին իրար, մի տեսակ բութ, ծույլ և ասես քմծիծաղ տվող ժպիտ էր խաղում, դա ուղղակի զզվելի էր և նման էր այն այլանդակ գաճաճին, որի դեմքին մշտապես ինչ-որ ապուշ ու չարախինդ ժպիտ էր շռայլորեն գծագրվում:

   Ֆրիդրիխը ոչ մի կերպ չէր կարողանում ընտելանալ այդ արձանիկին: Այն իր համար ամբողջովին տհաճ էր ու ատելի, կարծես իր ճամփին կանգնած լիներ և անհանգստացնում էր իրեն: Մյուս օրն արդեն նա այն ցած բերեց և դրեց վառարանի վրա, մեկ ուրիշ օր էլ վերցրեց ու խցկեց պահարաններից մեկի մեջ: Անընդհատ նա իր աչքին էր գալիս, ասես ճեղքելով առաջ անցնում, սառն ու անմիտ հայացքով ժպտում էր նրան, իրեն կարևոր մի բան երևակայում, ձգտում ուշադրության արժանանալ։ Մի երկու-երեք շաբաթ անց նա այն վերցրեց և տեղադրեց նախասրահում՝ Իտալիայում կատարված լուսանկարների և զվարճալի, փոքրիկ հուշանվերների միջև, որոնք սփռված էին շուրջբոլորը և որոնց վրա ոչ ոք երբեք ուշադրություն չէր դարձնում: Այժմ կուռքի արձանիկը հազվադեպ պահերի էր նրա անչքովն ընկնում, երբ դուրս էր գալիս կամ տուն վերադառնում, այդժամ նա շտապով անցնում էր նրա կողքով՝ առանց երբևէ նրան մոտիկից տեսնելու: Բայց և այնպես, եթե նույնիսկ կողքովն էլ չէր անցնում, այդ իրը շարունակ անհանգստացնում էր իրեն: Այդ ապակու կտորի, երկու դեմքանի այդ վիժվածքի հայտնվելուն պես իր կյանք ներխուժեցին անախորժություններն ու տառապալից ապրումները:

   Օրերից մի օր Էլ, շաբաթներ անց, կարճատև ուղևորությունից տուն էր վերադառնում ( նման էսքկուրսիաներ այժմ նա հաճախ էր ձեռնարկում, ինչ-որ խարդավանքներ նրան ասես անընդհատ հետապնդելիս լինեին), մտավ իր բնակարանը, անցավ նախասրահով, հանդիպեց աղախնուն, ընթերցեց նամակները, որ իրեն էին սպասում: Բայց անհանգիստ էր ու ցրված, ասես ինչ-որ կարևոր բան մոռացած լիներ: Ոչ մի գիրք չգրավեց նրան, ոչ մի աթոռի վրա հանգիստ չգտավ: Սկսեց ուշի-ուշով զննել իրեն, մեծ ճիգ թափեց հիշելու համար, թե դա ի՞նչ կարող էր նշանակել: Ինչ-որ կարևոր բան էր բաց թողել: Անախորժություն էր ունեցել: Վնասակար բան հո չէ՞ր կերել: Կարծես գուշակեց ու գտավ, հանկարծ մտաբերեց, որ այդ անհանգստացնող զգացումը բնակարանի նախասրահը մտնելիս էր իրեն պաշարել: Նա շտապեց դեպի այնտեղ և, ակամայից, ոչ այս, ոչ այն, հայացքով սկսեց որոնել կավե արձանիկը:

   Տարօրինակ մի սարսուռ անցավ մաշկի վրայով, երբ այլևս կուռքին տեսնել չկարողացավ: Այն անհետացել էր: Չկար: Նա հո չէ՞ր կարող իր կավաշեն ոտքերի վրա բարձրանալ կամ փախչել: Գուցե նաև ինչ-որ կախարդանք նրան վերստին ետ էր կանչել այնտեղ, որտեղից եկել էր:

     Ֆրիդրիխն իրեն հավաքեց, քմծիծաղ տվեց, հանդիմանանքով տարուբերեց գլուխը իր անհանգստության առթիվ: Հետո, խաղաղվելով, սենյակով մեկ սկսեց որոնել այն: Երբ ոչինչ չգտավ՝ կանչեց աղախնուն: Նա եկավ, շփոթված էր ու հանցանքն ընդունողի տեսքով խոստովանեց, որ այդ իրը սենյակն հավաքելիս ընկել էր իր ձեռքից:
  – Որտե՞ղ է:
    Այն այլևս չկար: Այդ փոքրիկ իրը, որ շատ ամուր էր թվում, նա այնքան հաճախ էր իր ձեռքերում պահել, բայց այն այժմ մանր կտորտանքների ու բեկորների էր վերածվել, այնպես, որ հնարավոր չէր վերաշինել: Նրան ցույց տրվեցին ջնարակված զանգվածի կտորտանքները, որ ասես իրեն ծաղրելիս լինեին, ապա նորից մի կողմ նետվեցին: