Eutyun

   Էաբանական (essentialisme) ուսմունք, դիցահավատամքային հնագույն համակարգերի, կրոնափիլիսոփայական թե դասական իմաստասիրության այլազան հոսանքների, մետաֆիզիկական թե էզոթերիկ տարբեր դպրոցների, գիտական տեսությունների և տիեզերաբանական վարկածների համադրմամբ: Հեգելյան թեզ-անտիթեզ>սինթեզ սկզբունքով համադրվում են նաև մատերիալիզմը և իդեալիզմը, այդու ներդաշնակորեն լուծելով բոլոր ժամանակների կռվախնձոր «Փիլիսոփայության հիմնական հարցը»: Մատերիալիզը՝ որպես նյութական (մատերիա, էներգիա, ֆիզիկական թե կենսաբանական գոյացություններ ևն), իդեալիզմը ( միտք, ինֆորմացիաներ, էություններ ևն)՝ որպես աննյութական վիճակների փիլիսոփայություններ: Մեկ խոսքով. «Ո՛չ թեիզմ, ո՛չ աթեիզմ, այլ պարզապես էիզմ», դրանց ընդհանուր հայտարարը: Այս առումով, եթե փիլիսոփայությունը գիտությունների գիտությունն է, ապա էաբանությունը և հատկապես էիզմը՝ փիլիսոփայությունների փիլիսոփայություն:

   Ընդհահանուր առմամբ ՝ այլ աշխարհայացք, ամենայն ընկալելու այլ տեսանկյուն, որպես universum-ի ամբողջական դիտարկում: Ավելի պարզ, եթե փիլիսոփայությունը սոսկ բնությունից և կենսափորձից վերացարկված մտահայեցողություն է, ապա էիզմը՝ վերոնշյալ համամարդկային ճանաչողությունից և արդի գիտություններից ու հատկապես տիեզերագիտությունից վերացարկված էությունների աշխարհընկալում:    Արիստոտելի սահմանմամբ. «Եվ քանզի իմաստությունը բնորոշվել է որպես սկզբնապատճառի և ճանաչման առավել արժանի գիտանք, ուրեմն իմաստությունը հարկ է ընդունել որպես ԷՈՒԹՅԱՆ գիտություն» (Արիստոտել, «Մետաֆիզիկա», Գիրք 3, գլուխ 2):

   Այլ մեկ համաբանությամբ. «Չկա ավելի բարձր կրոն, քան՝ ճշմարտությունը» ( թեոսոֆիայի դևիզ-նշանաբանը), ըստ էիզմի. «Չկա ավելի բարձր ճշմարտություն, քան՝ Էությունը»: Զի, Էությունը ինքնին վերին ճշմարտություն է ( տե՛ս. «Ճշմարտություն» էսսեն, հայերեն, www.eutyun.org/S/E/Verite/V_090224_Verite.htm ), բայց նաև օրենք ու օրինաչափություն («երևույթների տակ ընկած ներքին կապեր», «Փիլիսոփայական բառարան», Երևան 1975, հոդված «Օրենք»): Այս բոլորի հետ համաբանորեն նաև Պլատոնի eydos-նախագաղափարը, արիստոտելյան «էություն և երևույթ» հիմնական կատեգորիան, անտիկ quintessence-հնգէությունը, հինդուիզմում՝ Բրահման, դաոսիզմում՝ Դաոն, Բ. Սպինոզայի նույն causa sui ( ինքնապատճառ), Կանտի «ինքնին իրը», Ա. Շոպենհաուերի «ինքնին կամքը», 20-րդ դ. փիլիսոփա Է. Հուսեռլի «Էյդետիկա» ուսմունքում «երևույթներից վերացարկված մաքուր էություն», իսկ շատ ավելի վաղ՝ շումերա-աքքադ. դիցարանում իմաստության Էա-Հայա ծովաստվածը և հանրությանը անհայտ հայոց վաղնջագույն խորքեր (Նկ. 1a,b,c: Տե՛ս նաև www.eutyun.org/S/E/GN/OrinacTeEac.htm ):

a.

b.

c.

Նկ. 1: a). Մեծամորյան «երրորդություն»: Կենտրոնում երկինք-եռանկյունի-տիեզերալեռն է ( շում.-աքքադ. զուգահեռը՝ Անու), աջից` «չորս քամիների վարդյակը» (շում.-աքքադ. զուգ. Էնլիլ), ձախից` «Է» գաղափարագիրը (շում.-աքքադ. զուգ. Էա-Հայա: Ք.ա. 3-րդ հզ): b). Կաթողիկոսական գավազան: Վերևում` եռանկյունի-տիեզերալեռան մեջ, Է գերատվածությունը որպես Հայր Աստված (Թիֆլիս, 19-րդ դ., այժմ Էջմիածնի թանգարանում): c ). Եռանկյունի -տիեզերալեռան մեջ Է նշանագիրը որպես Հայր Աստված` արևմանուկ Քրիստոսի և Աստվածամոր սնարին ( Էջմիածնի Մայր Տաճարի խորան: Գործ`Գ. Խանջյանի,1992 թ.):

Եվ եթե ըստ Ֆ. Էնգելսի «Կեցությունն է բնորոշում գիտակցությունը», որը ճիշտ է թերհաս գոյացությունների համար, ապա ըստ էիզմի և հասունների համար այդ արդեն «Գիտակցությունն է բնորոշում կեցությունը» : Էիզմը մնում է բաց համակարգ, ունակ ընդլայնվելու, խորացվելու, լրացվելու թե ճշգրտվելու գիտության և տիեզերաբանության հարատև զարգացման զուգահեռ:
Էիզմի հեղինակն ու հիմնադիրն է ֆրանսահայ ճարտարապետ, թատերական գործիչ, գրող, արդ հիմնականում ազգաբան և էաբան Ալեքսանդր Վարպետյանը: Նա նաև բազմաթիվ աշխատությունների հեղինակ է (18 հատոր և մի քանի անտիպ մենագրություններ ), որոնց մեջ «Էություն»-էիզմ աշխատությունը՝ ընդամենը 5-րդը ( Երևան 1995 թ.): Մյուս մի շարք արտառոց բացահայտումները՝ մինչև առեղծվածային Գյոբեկլի թեփե հնավայրի լուսաբանումները կատարվել են հենց էիզմի հիմունքներով:

Մնաց ավելացնել, որ չկա ավելի ընդգրկուն հասկացություն ներկայացնելու համար վերմարդկային վերին գոյացությունը, քան՝ Էությունը, որն ի տարբերություն Աստված, Անմատչելի, Անարտահայտելի, սուբստանցիա թե այլ վերոնշյալ բնորոշումների, բովանդակում է թե՛ բոլոր դրանք, թե՛ վերին ոգեղինությունը, իմաստությունն ու համատիեզերական ինչությունը և թե՛ գիտական, փիլիսոփայական և անգամ խիստ մարդկային հասկացությունները, ինչպես հոգի-ներաշխարհը-միկրոկոսմոսը...