| |
Վերջերս երիտասարդ ծանոթ մի պատմաբան հարցազրույցի մեջ
միտք էր հայտնել, որ գիտությունը
copy-paste-երով չի
զարգանում, հարկ է անձնական նախաձեռնությամբ քջջել գիտական
աշխարհը և սեփական դիտարկումների հետ նորովի համադրել
այլոց տեսակետները: Անշուշտ իրավացի է, հատկապես նկատի
առնելով հայագիտության մեջ արդի համատարած
բանագողություններն ու անհեթեթությունները, ինչն առավել
վնասակար է բուն իրողության աղավաղմամբ ու ստվերմամբ:
Այդուհանդերձ կա խնդրականի այլ մեկ տարատեսակ.
պայմանականորեն անվանենք գաղափարագողություն: Այդ, երբ
յուրացվում է որևէ էական գաղափար, մտահղացման էությունը
կամ «կոնցեպցիա»-սկզբունքը և դրա հիման վրա կառուցվում է
իբր սեփական ստեղծագործություն, իրականում սոսկ
մանրամասնումներով, լրացումներով թե տարբերակումներով:
Այն, ինչը հեղինակի ղեկավարությամբ անում են բոլոր
գիտական կրտսեր աշխատողները, ճարտարապետական գծագրողները
կամ երաժշտական կատարողները, արժևորելով կամ ընդհակառակը
արժեզրկելով բուն հեղինակների մտահղացումը: Այլ մեկ
համաբանությամբ, ինչպես հանճարեղ գեղանկարչի աշակերտները,
ճարտարապետական կառույցի հարդարանքային աշխատանքները,
տոնածառի զարդարումները կամ կանացի կոսմետիկան: Մեկ այլ
համաբանությամբ, այնպես՝ ինչպես փղի կմախքի վրա կարելի է
հորինել փղի բազմաթիվ տարբերակներ, բայց կոկորդիլոս կամ
արծիվ՝ երբեք: Մեկ խոսքով «թեմա և վարիացիաներ»
սկզբունքով, որտեղ թեման հիմնական էությունն է,
վարիացիաները՝ դրա անսահման հոլովումները:
Հանրահայտ մեկ օրինակը քրիստոնեությունն է, իր
բազմաթիվ ուղղություններով: Ըստ որում դրանք Քրիստոսը չի
ստեղծել, առավել ևս՝ եկեղեցին: Քրիստոսը, քրիստոնեությունը
և եկեղեցին տարբեր բաներ են, Քրիստոսը՝
էություն-էյդոս-նախագաղափարն է, քրիստոնեությունը՝
գաղափարաբանությունը, եկեղեցին՝ հասարակական
կառույցը, իր շինություններով, ատրիբուտներով և կղերական
դասով: Այդպես էլ ոչ մի տող չգրած հոգևոր թե գաղափարական
առաջնորդները:
Առավել «հողեղեն», շոշափելի
և ժամանակակից օրինակ
է Երևանի «Ռոսիա» կինոթատրոնը, որի
«կմախք-կոնցեպցիան» ութ մույթերի վրա հենված, ճոպանային
ծածկով «կախված առաստաղն» է, հանդիպակած երկու դահլիճներով
(Նկ.a): Ճիշտ, ինչպես աշխարհահռչակ ճարտարապետ ճապ. Կենձո
Տանգեի սպորտի պալատը Տակամացու քաղաքում, կառուցված 10
տարի առաջ: Այն տարբերությամբ, որ այն նախագծված է մեկ
ընդհանուր արենայի երկկողմանի սրահներով և հենվում է չորս
երկաթբետոնյա հուժկու մույթերի վրա: Ծածկը մնում է
կատարելապես նույնը. մետաղյա ճոպանային ծածկ,
ճարտարապետության մեջ բավականին համարձակ և ոչ շատ
տարածված կոնստրուկտորական հնարք (Նկ.b-c):
Այսքանը, միայն որպես տեսողական օրինակ:
Մնացյալում հայկական տարբերակը մնում է առավել նրբագեղ ու
«մանյերային» (ոճավորված):
Ահա, նման դեպքերում, բուն հեղինակը, ստեղծագործության թե
գաղափարի էությունը չի երևում, տեղիք տալով
աչքակապությունների, շահարկումների և խարդավանքների:
Այնպես, ինչպես էսթետիկ վիրահատությունների պարագայում:
Գիտական թե արվեստի ստեղծագործություններում, հաճախ այդ
արվում է բուն հեղինակի թռուցիկ հիշատակմամբ կամ ոչ անգամ
այդ, ինչը մնում է կեղծում բացթողումով կամ ավելի վատը՝
կես ճշմարտություն: Շատ հաճախ այդ արվում է
քաղաքակրթական մասնակի թե ամբողջ յուրացումներով, պատճառ
դառնալով հետագա գլուխկոտրուկների, բանավեճերի և
անգամ թշնամանքների, աղավաղելով ողջ պատմությունը: Այդ
նաև հենց արևելագիտության, հնէաբանության և
մշակութաբանության պարագաներում, ինչը բնականաբար ծնում է
շատերիս արդար ընդվզումը:
Սակայն, այդ է նաև ներազգային հայագիտության մեջ, շատ այլոց ու նաև հենց նշյալ
պատմաբանի պարագան՝ Արատտայի և շատ այլ «բացահայտումների»
վերաբերյալ...: Այն տարբերությամբ, որ ոտնատակելով
նժդեհյան «ներազգային բարոյականը», այս դեպքում զանգվածը
բնավ չի վրդովվում... Ամբոխին թե անգետներին ի՞նչ փույթ թե հացը
որտեղից է գալիս: Նրանք հացթուխն ու հացավաճառը չեն
տարբերում, ո՞ւր մնաց սերմացաններին ու մշակներին:
Մինչդեռ, հանճարեղ
մտահղացումները հաճախ գաղափարական ու ոճական
ուղղություններ կամ դպրոցներ են ստեղծում, սկզբնավորում
ամբողջ պարադիգմա-աշխարհայացքներ ու քաղաքակրթությունները,
բացելով նորանոր հորիզոններ կամ «ջրի ճամփաներ»:
Ինչ
խոսք, խիստ հմտացած մասնագետները կարողանում են
բացահայտել ստեղծագործությունների անգամ կատարյալ
պատճենումները, գաղափարական հենքերն ու հեղինակների բուն
մտահղացումները, ինչը մնում է լայն ամբոխներին անհաս: Այդ
իսկ պատճառով որոշ ստեղծագործողներ չեն բացում իրենց
խոհանոցը, որոշ մտահղացումներ՝ իրենց սկզբունքները կամ
ինչպես coca-cola-ն՝ իր բաղադրությունը, ինչը չի
խանգարում մոտավոր պատճենումներին: Բայց թե միմետիզմը
մնում է բնական երևույթ (տե՛ս.
http://www.eutyun.org/S/E/ZT/ZT_210314_Mimetizm.htm ),
գողությունն ու բանագողությունը՝
աշխարհի երկրորդ հնագույն արհեստը: Հնագիտությանը
հայտնի են դեպքեր, երբ քարե թե կավե սալիկների
վրա ջնջելով միայն դիցանունները յուրացվել են այլոց ամբողջ
դիցարաններ ու մշակույթներ:
Այս ֆենոմենը վերաբերում է հենց աստվածաշնչյան
արարչագործությանը և դրա մի շարք թեմաներին, իսկ
առավելագույնս՝ նախահայոց ու հայոց հին մշակույթին:
Հատկապես ի դեմս Է-Էություն հասկացության ու
գերաստվածության: Այն, ինչը արդարամիտ հայ թե օտար
հետազոտողներ բացահայտում են համարյա ամեն օր և ինչը
հետևողականորեն անում ենք նաև մենք: Այդու էլ առանձնապես
սուր ենք ընդունում այդ երևույթը, որպես թե՛
համամարդկային, թե՛ ազգային և թե՛ անձնական ոտնձգություն:
Այս ամենը ասվեց մեր դառն
կենսափորձից: Այդպես, արիականությունը դարձավ կիսագրագետ
ամբոխի ռասիստական երանգավորմամբ «սարի ծամոնը», հայոց
12000-ամյա ծագումնաբանությունը՝ անհեթեթ ուռճացումների
ու ծաղրուծանակների առարկա, ստվերելով բուն իրողություն (
մինչև իբր 50 հազար ու ավելի վաղեմիությամբ, համարյա հայ
ավստրալոպիտեկ...
http://www.eutyun.org/S/Ashx/Banagoxutyun.htm
):
Այս նկատառումներով ցայսօր չենք հրապարակել թե՛ էաբանական և թե՛
հայագիտական առանձնապես կարևոր հետազոտություններ,
սպասելով բարվոք իրավիճակների կամ պարզապես չիմանալով
ինչպե՞ս վարվել: ԷՈՒԹՅՈՒՆ Ազգային Իմաստության Տաճարի
25-ամյակի կապակցությամբ, անցյալ աշնանը Լոս Անջելոսում
ներկայացրինք Գյոբեկլի թեփեի վերաբերյալ մոտ տասնամյա մեր
անտիպ հետազոտության միայն մեկ փոքրիկ հատված:
Տպավորությունը սպասվածից շատ ավելին էր, այն անպատճառ
հրապարակելու հորդորանքները՝ համարյա
պահանջատիրական: Նկատի առնելով հազարամյակային որակվող
հնագիտական այդ հնավայրի գերգարևորությունը և այն, որ
աշխարհի ուշադրությունը բևեռված է այդ առեղծվածի վրա,
տեղիք տալով լայն շահարկումների, որոշեցինք թարգմանել
անգլերեն և մատուցել գիտական աշխարհին: Առավել ևս, որ այն
լուսավորում է մ.թ.ա.10-6-րդ նախապատմական հազարամյակները
և հիրավի բացում է նոր հորիզոններ համամարդկային արդի
քաղաքակրթության սկզբնավորման, զարգացման և
էթնոմշակութային համասփռման որոշ հանգամանքների վրա,
միաժամանակ թե՛հաստատելով «Ծննդոց-ԱՅԱ» տեսությունը
և թե՛ դառնալով դրա կամարային «պորտաքարը»:
Այսուհանդերձ առկա է մեծ մի մտահոգություն: Այն անխուսափելիորեն կարող
է շահարկումների և աղավաղումների տեղիք տալ, այդու
արժեզրկելով դրա նշանակությունը թե՛ մեր և թե՛ այլոց
համար:
Զի, ցանկացած աղավաղում, անհեթեթ չափազանցություններ
և անտեղի սնապարծություն խափանելու են
թե՛ սեփական ողջամտությունը և թե՛ այլոց կողմից այդ իրողության ճանաչումն ու ընդունումը:
Առավել ևս, որ Գյոբեկլի թեփե-Պորտասարը նաև շատ
այլոց էթնոմշակութային անկյունաքարն է, որի ամբողջովին
յուրացումը կարող է սուր հակազդեցությունների պատճառ
դառնալ:
Մինչդեռ, այն կարող էր պարզապես բախտորոշ լինել մի շարք
առումներով, եթե ապահովվի խելամտություն, զսպվածությունը, նրբազգացություն
և արդարամտություն, վասն միմիայն պատմական ճշմարտության և դրա արժանի
մատուցման: Միաժամանակ այն կարող էր դառնալ նաև հանրային
ինքնագիտակցության և հոգևոր զարթոնքի խթան,
կամուրջ է երախտավոր ավագների, արժանավոր ժամանակակաիցների
և երիտասարդ սերունդների միջև, բայց նաև հեռավոր նախնյաց,
հարակից թե ցեղակից էթնոսների և հարևան ժողովուրդների: Այդ
հիրավի համազգային առաքելության է, որի համար բնավ է
անհրաժեշտ չէ մեծաքանակ լինել: Մի քանի տարազգի պոետներ թե
արվեստագետներ արդեն մշակութային կապեր են:
Հայտնի է, որ մեծ բացահայտումները կամ
մշակութային վերածնունդները սովորաբար ակադեմիական
շրջանակներում չեն կատարվում, իսկ հայ մշակութային
օջախներն էլ հաճախ ստեղծվել և արարչագործել են ինքնաբուխ
ու անտերունչ, պատմականորեն շատ հաճախ՝ արտերկրում: Վկա
«Հարատևման Ուխտ» ընկերակցությունը (
http://www.eutyun.org/S/1/HARATEVUM/HARATEVUM.htm )
և դրա վերաճմամբ հենց Էություն միաբանությունը, իր
դարակազմիկ արարչագործությամբ:
«Պորտալար» անվանմամբ այդպիսի մի գաղափար արդեն արծարծվում է Էության
նեղ շրջանակներում: Փոքր-ինչ ավելին կներկայացնենք և
կքննարկենք ընթացքում:
Այդ ևս յուրաքանչյուրիս արարչագործական լինելություն է,
կայացումը և ազգային
առաքելություն:
| |
 |
|
| |
Մարսել, 09
փետրվար,
2015թ.
|
|
|
|
|
c. 