|
|
Ջուրը և
Հուրը հրապաշտական աշխարհի արարչական գաղափարախոսության
կարևորագույն խորհրդանիշներն են, որոնք մշտապես համարվել են
առաջին կարգի մեծություններ և հանդես են եկել որպես Արարչական
Առաքելության գլխավոր խորհուրդներ, Ջուրը՝ որպես մարդու արարման
առաջին սկիզբ, Հուրը՝ որպես արարման առաջին խորհուրդ:
Շարունակելով արմենոիդական արևապաշտական ավանդույթները, հայկական
էթնոսը որպես արևապաշտական գաղափարախոսության պատասխանատու
կարողացավ պահպանել արևապաշտական առաջին կարգի մեծություններ՝
Ջրի և Հրի գաղափարների և խորհրդանշանների արարչական
հավասարությունը և նրանց հավասարազոր ամբողջականությունը հայկական
էթնոմշակույթի մեջ: Հուր Կայծակի և կենարար Ջուր Անձրևի
գաղափարական պատկերները հայտնվելով տարբեր մշակույթների մեջ
մշտապես ենթարկվել են փոփոխության, սակայն անփոփոխ է մնացել նրանց սկզբնական իմաստը և այդ ձևով դարձան բոլոր ժամանակների եվրոասիական
աշխարհակառուցողական դավանաբանական մտքի բաղկացուցիչ մասը:
Ամենահնագույն ժամանակներից սկսած դավանաբանական համակարգի մեջ հրապաշտական գաղափարախոսության մեկ հիմք հանդիսացող Ջուրը և
Հուրը այլ էթնիկական միավորումների կողմից երկրպագվեցին որպես
ծիսական առանձին օբյեկտներ: Այլ էթնոսների դավանաբանական
համակարգի մեջ, որպես երկրպագման առանձին օբյեկտ առաջնային է
համարվում ջուրը: Բոլոր դիցական համակարգերում Ջուրը պահպանում է
իր գլխավոր հատկանիշը և անփոփոխ հանդես է գալիս որպես
մաքրագործող, ծնող երևույթ: Հնդեվրոպական հիմնական
ավանդազրույցների մեջ աշխարհը շրջապատված է ջրով, որը ջնջում է հին
ձևերը եւ առաջ է բերում նոր ձևեր և այսպես շարունակաբար: Ըստ
հունական դիցաբանության, սկզբից ամեն ինչ ձև չուներ, հետո տիրեց
քաոսը(քաոսի խորհրդանշանը շատ հաճախ հադես էր գալիս ջուրը),
ձևը տեսք ստանալով անջատվում է ջրից և հայտնվում է ժամանակի
և կյանքի ազդեցության գոտում, ձեռք է բերում սահման: Այդ
սահմանագծում սկսվում է ձևավորվել մարդու հավատամքի դաշտը, նրան
հատուկ դիցաբանական համակարգով: Բազում դավանաբանական և
գաղափարական երևույթներից առանձնացնենք Արարչական Ջերմության և Կյանք-Անձրևի զույգ երևույթները, ըստ ավանդական պատկերացումների
լեռներում է ստեղծվում Կենարար Ջուրը: Կենարար Ջուր ըստ
ավանդազրույցների «ջրի ակը» հսկում է վիշապը, որը երկդեմ է,
հավասարապես բարի և չար: Կենարար Ջրի, պահապան դիցի պաշտամունքը
մարմնավորվեց Վիշապաքարերի խորհրդի մեջ, որը դրվում էր ջրի
ակունքների մոտերքում խորհրդանշելով մի քանի դավանաբանական և
գաղափարական երևույթներ այդ թվում ակնարկում էր Ակնաջրի
անձեռնամխելիությունը: Այդ անձեռնամխելիությունը վավերացված է
Վահագն վիշապաքաղի միջոցով, որին տրված է դիցական իրավունք՝
վերահսկել «ջրի ակի» պահապան վիշապին:
Արարչական գաղափարախոսության Ջրի և Հրի դուալիզմը դիցահավատամքային համակարգի մեջ
ներկայանում էր Միհր-Վահագնի միջոցով, նա է միակ դիցը, որի
ծնունդը ուղեկցում են Ջուրը և Հուրը: Տարբեր ավանդապատումներից
տեղեկանում ենք, որ արական երևույթի հետ է կապվում լույսը և կյանք
տվող Ջուրը, այսինքն պտղատվությունը, սա շատ կարևոր փաստ է, որը
հետագայում իր արտացոլումը և զարգացումն է ստացել ողջ
տարածաշրջանի էթնոմշակույթների մեջ: Այսպիսով հրապաշտական Ջրի և
Հրի միացումից դավանաբանական գաղափարախոսության մեջ առաջացավ
արական պտղատվության գլխավոր խորհուրդը՝ ի դեմս Միհր-Վահագնի: Ջրի
և Հրի արարչական ուժերի համատեղումը երկինք բարձրացրեց բացարձակապես նոր աստված, հին աշխարհին նա ներկայացավ որպես արևապաշտական աշխարհի բարձրագույն աստված Միհր (մեկ հուր) անունով,
որի կողքին հետագայում հաստատվելու էին Թեյշուբը, Հալդին:
Արևապաշտական դիցարանի բարձրագույն աստծո անունները իրենց
բովանդակությամբ համահունչ են իրար, Թեյշեբանի (թեժ՝ այսինքն
ջերմ կամ շատ տաք երևույթ) Հալդի (մեծ ջերմություն տվող,
հալեցնող, նոր վիճակ ապահովվող երևույթ): Արական
պտղատվության գլխավոր խորհուրդը երկրագործության մեջ ամփոփվեց
ցուլի կերպարի մեջ, հետագայում Արևի և ցուլի գաղափարական
միացումից սինթեզվեց դիցաբանական հետևյալ միտքը՝ «կյանք տվող
Արև-ցուլ» և համարվեց բարեբեր արևի գլխավոր խորհրդանիշներից մեկ:
Այս խորհրդանշանը նյութականացվեց և ստացավ գլխարկի տեսք,
դառնալով բարձրագույն կառավարչի խորհրդանշանը, որը մեզ հայտնի է
Տիարա(լույս տվող արա) և թագ (դրված աչք լույս),
իսկ արևմտյան աշխարհում kron(կրել),
սլավոնական աշխարհում korona անուններով:
Մանուկ Աբեղյանը իր «Հայոց հին
Գրականության Պատմություն» աշխատության մեջ(վերահրատարակված Անթիլիաս-Լիբանան, 2004թ.,32 -38 էջ) առանձնացնելով
իրարից Միհր-Վահագնի միասնական դիցաբանական կերպարը, հանգամանալից
պատմում է Վահագնի երևույթի մասին և սխալմամբ կարծում է, որ մեր
աստվածները ձեռքբերովի են: Նման սխալ եզրակացությունների
արդյունքում Միհրը մեր դիցաբանության մեջ հիմնականում ճանաչվում է
որպես հնդիրանական ծագում ունեցող աստված, այս մոտեցումը ճիշտ չէ
և չի արտահայտում դիցաբանական զարգացումների իրական վիճակը: Միհր՝
«մեկ հուր», սա բավարար հիմք է հերքելու նրա հնդիրանական ծագումը բոլոր առումներով:
Ջրի և Հրի գաղափարների և
խորհրդանիշերի հավասարություն կա նաև շումերական
ավանդապատումներում Ան նախահոր զավակ՝ Էնլիլը
կավից պատրաստեց մարդուն և կենդանացրեց նրան կյանքի ջրի-Kugallu և
կյանքի սնունդի-Kalaturru(հրի) միջոցով:
Հետագայում արևապաշտական ավանդապատումների մեջ Kugallu(կյանքի
ջուր) և Kalaturru (կյանքի սնունդի-հրի) գաղափարները
միանում են իրար և ներկայանում են որպես արական երևույթ:
Շումերական մեկ ուրիշ ավանդապատման մեջ կյանքի գաղտնիքը կարդալու
համար աստվածները օգտվում էին յուղից(հրի և ջրի միասնական
խորհուրդ): Հետևելով Ջրի և Հրի դավանաբանական
զարգացումներին, տեսնում ենք, որ նրանց ձևաբանական դրսևորումները
հայ էթնոսի մոտ անցնելով բազմաթիվ ձևափոխումների միջով,
դավանաբանական գաղափարախոսության մեջ առաջացրին Յուղի նոր
խորհրդանշանը, Ավեստայի մեջ Յուղի տիրակալը՝ Միհրն է: Կրոնական
հաջորդ զարգացումների մեջ Յուղի խորհրդանշանը նոր ձևով ֆիքսվեց,
հայկական նոր կրոնը ուղղորդող խորհրդանշանների մեջ և Հայ
Առաքելական հավատամքի մեջ հռչակվեց որպես Սուրբ Մեռոն:
Ըստ Կլաուս Շմիդտի մ.թ.ա. 10-րդ
հազարամյակում, Հայոց Միջագետքի հարավում պաշտամունքային և ծիսական
կենտրոնների, այդ թվում Պորտասարում տեղի է ունենում մի շատ կարևոր
տեխնիկական թռիչք, վանակատը(օբսիդիան) դարձավ
նետասլաքի գլխավոր հումքը: Նետասլաքը նոր տեխնոլոգիա էր, որը իր
հետ բացառապես բերեց նոր մտածողություն՝ այսինքն փոխվում էր
պայքարի ձևը, առաջ է գալիս հեռվից հարձակվելու և պաշտպանվելու
հնարավորությունը: Պորտասար պաշտամունքային կենտրոնը,
զուգահեռաբար հանդիսանում էր նաև վանակատից(օբսիդիան) նետասլաք
պատրաստելու կենտրոն: Դավանանքի խորհուրդների համակարգի զարգացման
ընթացքում Ջուր և Հուր երևույթների կողքին հայտնվում է առաջին
կատարյալ զենքի՝ նետ-աղեղի գլխավոր ատրիբուտը, հրաշք նետասլաքը:
Հզոր և շատ ազդեցիկ նոր տարրի ընդհանրական խորհդանշանը հրապաշտական
գաղափարախոսության մեջ դարձավ սայրը, դաշույնը:
Խորհրդանշան զենք դանակը (դաշույնը)
արարչական հատկություն ունի, նա հավասարապես կիրառելի
է բոլոր դիցերի և հերոսների դեմ: Ավանդապատումներում առաջին անգամ
որպես չարին պատժող միջոց օգտագործվեց դիցաբանական հերոսներից
մեկի, քարե հրեշ Ուլլիկումմիի դեմ, նա բոլոր աստվածների հակառակորդն էր, խուլ էր և համր, զորանում էր շատ արագ, սպառնալով
ոչնչացնել ամեն ինչ: Նրան իր չարագործությունների համար զրկեցին
Ջրի կենարար ուժից, կտրեցին նրա ջրում գտնվող արմատը՝
խորհրդանշական դանակով (դաշույնով), որով աշխարհի արարման
ժամանակ կիսվել էր երկինքը երկրից:
Խորհրդանշական զենք, դաշույնով(դանակ)
աստվածներից պատկերվում է միայն հայոց աստված Միհրը:
Միհրը պատկերվում է մի ձեռքին դաշույն(սայր, դանակ) մյուսում
ջահ, որը խորհրդանշում է չարի պատժելիությունը և լույսի
հավերժականությունը:
| Միհր աստվածը |
 |
Միհր աստծո երկրպագման արմատները գնում
են դեպի մ.թ. ա 3500 տարի առաջ ընկած ժամանակները: Միհրը
մարգագետինների տերն է երկրի վրա, նա ջրաբերության գլխավորն է(երբեմն
հանդես է գալիս որպես ջրերի դից Ապամա Նապտան) շնորհիվ
Միհրի գալիս է անձրև, աճում է բուսականությունը: Ավեստայի մեջ
Միհրին անվանում են «սեփական լույսի արարող», «հուր հրացող»:
Զորաստրական տարեցույցի մեջ նրան է նվիրված սեպտեմբեր ամիսը,
զոհաբերություն կատարելու ամիսը: Այսպիսին է Միհրի հիմնական
դիցական կերպարը, նա հովանավորում է Հավատարմության
Պայմանագիրը, այս պայմանագրի առաջին կրողը Հայկն էր, հաջորդ
կրողներն էին՝ Միհրը, Զորաստրը, ըստ Հին Կտակարանի, հրեաների
նախահայրը՝ Աբրահամը և Նոր Կտակարանում՝ Հիսուսը: Միհրը երկրպագվել
է որպես գերագույն աստված, որը պայքարում է ճշմարտության անունից,
անողոքաբար ոչնչացնում է հավատարմության պայմանագիրը խախտողներին,
նրան խոնարհվում են որպես Արևի Աստծո և բարձրագույն դատավորի:
Միհրին պատկանում է ցերեկը, Վարունային պատկանում է գիշերը:
Աշուրաբանիպալի արձանագրությունների մեջ Միհրը հիշատակվում է որպես
արևի անուններից մեկը, այսինքն նա մ.թ. առաջ 600 –ին հայտնի աստված
էր, և համեմատվում էր արևի հետ:
Եվրասիական արևապաշտական,
կրակապաշտական աստվածների անունների շարքը սերտորեն կապված է
առաջին հերթին Միհր-Վահագնի հետ, որոնք կարող են ունենալ տարբեր
մեկնաբանություններ, սակայն ստուգաբանվել կարող են միայն հայերենի
միջոցով: Հրաչյա Աճառյանը իր արմատական բառարանի մեջ «ջուր» և
«հուր» բառերը և նրանց արմատները համարում է հայկական: Այս լրացումը մեզ հնարավորություն է տալիս ստուգաբանել որոշ հնագույն
աստվածների անունները, որոնք վերաբերվում են Արևի, ինչպես նաև
կայծակի և ամպրոպի աստվածներին:
Միհր-Վահագնը հայտնի է հետևյալ
անուններով՝ Արիքում(Verethragna, ավեստ.) հզորագույն
մարտնչող վիշապի հաղթող, միջին պարսկերենում (Varhrân փահլ., Bahram ֆարսի), սիրիայում(Wahrâm), հունական (Artahan),
Անտիոքը նույնացնում էր նրան Artahan-ի Հերակլեսի հետ կոչելով նրան
Մարս "Հերակլեսի աստղ": Առաջին անունը, որը կապված է Միհր-Վահագնի
անվան հետ Verethragna տերմինն է: Verethragna տերմինի մեջ
(hr)-ն գլխավոր արմատն է: Verethragna տերմինի
ստուգաբանությունը բառացիորեն այսպիսին է «վերևում, եթերում հուրը,
աստվածը գնում է»: Երկրորդ անունը, որ կապված Միհր-Վահագնի հետ
Indra-ն է, այս բառի մեջ (hr/ra)-ն նույնպես գլխավոր
արմատ է և անվան ծագումնաբանությունը նույնպես կապված է հայերենի
հետ, որի ստուգաբանությունը այսպիսին է՝ «այն կողմի արև»:
Միհր-Վահագնը մի շարք ընդհանրություններ ունի Indra-ի հետ, որը
վեդաների մեջ հայտնի է Vritrahan անունով, նաև հայտնի է որպես
(Vrtaghan)-«թշնամանքի փշրող»: Indra-ն համարվում է արևելքի
աշխարհակալը, նա հաղթել է Վրիթրուի-վիշապին և Բալին՝ սեմիտական
խռովարար աստծուն, այդ նույն Բալ/ Բել /Նիմրոդին, որին ժամանակին
հաղթել է «մեծ լույս կամ արև» գաղափարախոսության պաշտպան Հայկը:
Ինչպես տեսնում ենք հայկական հր(hr) արմատը կա
բոլոր անունների մեջ և մատնանշում են հուր իմաստը:
Հաջորդ անունը, որ կապված Միհր-Վահագնի
հետ, Agni ն է, այստեղ առավելագույնս ամեն ինչ պարզ է, agn/akn
բառը հայերենում մի քանի նշանակություն ունի ak(n)
–սկիզբ, աչք, կլոր և պտտվող առարկա: Հնդկական դավանաբանության մեջ
Agni-ին և Indra-ն երկվորյակներ են, այսինքն նրանք հավասար
մեծություններ են, հանդես են գալիս նույն հարթության վրա և
լրացնում են իրար համապատասխանաբար կրկնելով Միհր-Վահագնին:
Agni-ի աստծո փոխառնման մասին են
խոսում Հնդկական ավանդապատումները, նա շրջում է Խոյի մեջքին
նստած՝ կրակը ձեռքին: Սա պատահականություն չէ, այլ օրինաչափ
փոխառություն է, որ կատարել է հնդկական կրոնական գաղափարախոսությունը արդեն ուղղակի շրջանցելով իրանական օղակը: Նորից
անդրադառնանք «Հայկ և Բել» առասպելին, դյուցազնամարտի ժամանակ
Հայկի հովանավոր աստվածը Դումուզին էր, նա իր վրա կրում էր արևխաչ
խորհրդանիշը, հանդես էր գալիս որպես խոյ և դյուցազնամարտի ժամանակ
զոհվեց Մարդուկ օձի հարվածից՝ պաշտպանելով Հայկին: Ինչպես երևում է
այս պարզաբանումից, Ագնին որպես դից ներկայանում է հայկական
արևապաշտական աստվածներին հատուկ հատկանիշով:
| ԱԳՆԻ |
 |
Միացնելով նշված տերմինների
մեկնաբանութունները մենք կստանանք Միհրի-Վահագնի անվան ամբողջական
իմաստը, որը հետևյալն է՝ «մեկ հուր, որ կլոր և պտտվող սկիզբ է, ներկայացնում է վերևում գտնվող հուր արևի շարժումը» Այս բոլոր
մեկնաբանությունները գալիս են հաստատելու այն փաստը, որ
Միհր-Վահագնը ոչ թե փոխառնված աստված է, այլ հնագույն հայկական
աստված, որի հետ կապված որոշ իրադարձություններ հետագայում դարձել
են կրկնօրինակման առարկա:
Կիլիկիայի մայրաքաղաքում, Տարսուսում էր
գտնվում միջերկրյա ծովյան տարածաշրջանի ամենահայտնի
աստղագուշակների կենտրոնը, որի ազդեցությունը տարածվում էր ինչպես
արևելք այնպես էլ արևմուտք: Կիլիկիայում կատարված Աստվածների
սերնդափոխության(այս սերնդափոխության մասին հիշատակում են
խեթերը, իսկ Հոմերոսը գրում է իր Իլիականը) արդյունքում
տարածաշրջանում հայտնվեց մի նոր առաքյալ,նա պատմության մեջ մնաց
հետևյալ անվան ձևերով, հունարեն Ζωροάστρης, Զորօաստէրոս,
պարսկերեն Zartoscht, زرتشت, հին պարսկերեն
Zarathuschtra: Զորաստրը իր ժամանակին հայտնի 14
առաքյալներից 7-րդն էր, որոնք հանդես էին գալիս Զարո-Իշթար մեկ
ընդհանրական անունով, այդպես էին կոչվում նաև հալդեական
բարձրագույն քրմերը: Այս կոնտեքստի մեջ «Հալդեական» երևույթը չպետք
է հասկանալ որպես էթնիկական տարր այլ դավանաբանական և
կրոնագաղափարախոսական ընդհանրացում: Անդրադառնանք անվան
ստուգաբանությանը ևս մեկ անգամ պետք է շեշտենք, որ անունը առ այսօր
այլ լեզուների միջոցով ամբողջականորեն ստուգաբանված չէ, այն պարզ
պատճառով, որ ստուգաբանել հնարավոր է միայն հայերեն լեզվի միջոցով,
անունը ծագումնաբանորեն կապված է մեր լեզվամտածողության հետ:
Zero հալդիների մոտ նշանակում
էր «ընտանիք, սկիզբ» հայերենում զրո(այսինքն սկիզբ),
նույն բառը հունական տարբերակում հնչում է որպես zejras կամ eros
ընդհանրացված հայերենում «սեր» իսկ ավելի արխայիկ «զ էր» կամ «զ
րա» արխայիկ իմաստն է «այն արը կամ արև»:
Z(a)ra aschtra - պայմանական մայրական
ընտանիք, այս ձևը կապված է Էդեմի հետ: aschtra տերմինը հալդիների
մոտ ուներ երկու իմաստ, կրակ (օջախ իմաստով) և կին: Z(a)ra aschtra հիմնականում սկսվեց օգտագործվել որպես «կրակի տուն,կամ
ընտանեկան օջախ»: Անվան հաջորդ ձևն է Zar adas մեկնաբանվում է
որպես «միակ ընտանիք», որը նույնպես կապվում էր իգական երևույթի
հետ: Այսպիսով դավանաբանության մեջ զուգահեռաբար իրար հետ մեկտեղ
հանդես են գալիս երկու բարձրագույն էություններ՝ իգական,Z(a)ra
aschtra-ն և արական Zarathuschtra-ն: Դարեհի ժամանակաշրջանում
վերջնականապես հերքվեց իգական բարձրագույն աստծո երևույթը և
վերջնականապես առաջին պլան մղվեց արական երևույթ աստված Zarathuschtra
-ն, անվան հալդեական մեկնաբանությունն է «իգականից
ազատողը»:
Zarathuschtra տերմինը կազմված է երկու
մասերից, Zara տերմինը հայերենում ուղղակի նշանակում է «այն արը», thuschtra տերմինը ձևաբանորեն և իմաստաբանորեն կապված է թեժ
իմաստի հետ, tra նշանակում է «դրած»: Ամբողջական իմաստն է «այն
արը թեժ դրած է»: thuschtra տերմինի մեջ հստակ է նաև «Իշթար,
աստար, աստղ» իմաստները ընդհանրացված ձևով: Zarathuschtra տերմինը
համարժեք է Զորաստր տերմինին և բառացիորեն նշանակում է «այն արի
աստղ»:
Նրա ապրած ժամանակաշրջանի հետ կապված
կա չորս մոտեցում: Մեր մոտեցումը համահունչ է երրորդ
ժամանակաշրջանին, որը համապատասխանում է Տրոյական պատերազմի
ավարտին: Կարելի է համարձակորեն ենթադրել, որ Զորաստրը ապրել է
մթա 1200 ից 1100 ը ընկած ժամանակահատվածում, ենթադրյալ ծննդավայրն
է Գդանի կամ Գեդենի քաղաքը, Ուրմիայի տարածաշրջանը: Ըստ Ավեստայի՝
Զորաստրը ծնվել է Արյան Վեջա կոչվող տարածքում, որը տեղիք է
տալիս այդ անունը նույնացնել ժամանակակից Ադրբեջանի հետ: Համաձայն
ավանդազրույցների՝ Զորաստրը երեսուն տարեկան հասակում տեսավ
տեսիլքը և ստացավ իր Առաքելությունը, ապրել է 77 տարի և զոհվեց
աղոթքի ժամանակ դաշույնի հարվածով, նոր ուսմունքի հակառակորդներից
մեկի կողմից, ծննդյան օրը տոնվում է դեկտեմբերի 22-ին, իսկ հոգևոր
ծննդյան օրը մարտի 26-ն է:
Զարատուշտայի ամբողջ անունն է
Զարադուշտա Հաեչատասպա Սպիմտա, կնոջ անունը, ըստ Ավեստայի՝
Հվովի է, ունեցել են երեք զավակ Իսկա, Վաստրա, Ուրվատատ Նարա,
Հվարա Չիտրա և երեք դուստր Տրիտրի, Ֆրենի և Պուրուչիստա
անուններով: Նրա հայրն էր Սթարոշաստամը, իսկ մայրը Դոգդոյան:
Դոգդոյան տերմինը ծագումնաբանորեն կապված է ձկների, ջրի և հրի
«Դագոն»(տալ գնալ) աստծո անվան հետ: Դիցաբանորեն
Դոգդոյան կարող է լինել «Դագոն» աստծո սերունդներից: Սթարոշաստամ
տերմինը արտահայտում է մի քանի իմաստներ, նրանցից մեկն է՝ «դրված
անվիճելի աստված շատ վաղուց», որը իմաստաբանորեն համարժեք է Արարիչ
Աստված երևույթի հետ: Զորաստրը իր մայրական ճյուղով կապված է
դիցական կենարար ջրի հետ, իսկ հայրական ճյուղով կապված է բարձր
հեղինակություն վայելող կամ առաջին աստծո հետ:
Զորաստրի առաջին շփումը Արարչաական
Էության հետ տեղի ունեցավ այն ժամանակ, երբ նա ծիսական աղոթքից
հետո դուրս եկավ ջրից և ափում տեսավ մեկին, որը իրեն ներկայացավ
որպես Վոհում Մանա փոխաբերական «Բարի Նպատակ», նա տարավ Զորաստրին
լույս ճառագող Ահուրամազդայի(Աստծո հուրը մեզ տա) և
հինգ այլ էությունների մոտ,այս յոթ Աստվածներից նա ստացավ իր
տեսիլքները: Զորաստրի ինքնության մեջ հստակ առանձնանում է
Արևապաշտական գաղափարախոսության հատուկ գծերը՝ մահկանացու մարդը,
Առաքյալ, ինչպես նաև հավատամքի գլխավոր խորհուրդներ հանդիսացող
ջուրը և հուրը: Արևապաշտական գաղափարախոսության երեք գլխավոր
դաշնակից գաղափարախոսները հայկական էթնոսի ներկայացրած
Միհր-Վահագնի մեկ ուսմունքից բխեցրեցրեցին երկու նոր
գաղափարախոսական ճյուղեր՝ զրվանականութունը և մազդեականութունը (մազդա
բառացի`մեզ տա):
Մարերը բարձրագույն աստված հռչակեցին
Ժամանակի և ճակատագրի աստված Զերվանին և հավասարեցրեցին Արարչի
հետ: «Զերվանական»(հայերենում այն ունի երբ ժամանակը սկիզբ
չուներ իմաստը) ուղղության մեջ մարական աստվածաբանական
համակարգում, Զերվանը ժամանակի սկիզբն էր, այսինքն երբ ոչինչ չկար,
Զերվանը արարեց Ահուրամազդային և նրա երկվորյակ եղբորը Ահրիմանին(աստծո
հուրը դեպի մարդը): Նրանց իրարից բաժանում էր
բարձրագույն աստվածը՝ Միհրը: Զերվանի երկու զավակները՝
Ահուրամազդան և Ահրիմանը մշտական պայքարի մեջ էին, նրանց միջև
որպես հաշտեցնող աստված հանդես է գալիս Միհրը: Նա Գերագույն
Էություն է, միջնորդ Բարի և Չար ուժերի միջև,այսինքն նա համարվում
է բարձրագույն փրկիչ Աստված համայն կրոնական աշխարհի համար:
Ֆարսիները ներկայացրեցին Ահուրամազդային, նրանց քարոզած
համակարգում առաջինը Ահուրամազդան էր, իր վեց բարձրագույն դիցերով,
ֆարսիները իրենց հերթին ստեղծեցին իրենց կառույցը, որտեղ Միհրը
նոր դավանանքի մեջ զբաղեցրեց կենտրոնանիստ երկրորդ տեղը:
Արևապաշտական դավանաբանական համակարգի
մեջ Մարերի մոտ Ահուրամազդայի և Զերվանի գաղափարախոսության
պայքարը իր կուլմինացիոն կետին հասավ Դարեհի ժամանակ, երբ նա
որպես Հայ արիքի արևապաշտական համադաշնության առաջնորդ,
բարձրագույն աստված հռչակեց Ահուրամազդային, Միհրին իջեցրեց մեկ
աստիճան ներքև, իսկ Զերվանին իջեցրեց ցած և մարերին զրկեց գլխավոր
քրմապետական իրավունքից:
Չնայած այն բանին, որ Միհրը Դարեհի
ժամանակ զիջեց իր տեղը, սակայն Արևապաշտական գաղափարախոսության
մեջ և մարական և պարթևական ուղղությունները ճանաչում էին
հայկական էթնոսի Միհր աստծո անսասան գերակայությունը որպես արև և
այդ պատճառով նրան վերապահում էին գլխավոր արդարամիտ դատավորի
դերը՝ Ահուրամազդայի(լույսի) և Ահրիմանի(
խավարի) միջև:
Արտաքսերեքս II-ի(404—359 թթ.
Մ.թ.ա.) ժամանակ Ահուրամազդան նորից իր տեղը զիջում է
Միհրին: Արտաքսերեքս II-ը ներկայացնում էր Մարերին, այդ պատճառով
Պարթևական համարվող Ահուրամազդան ընդունելի չէր և նորից
բարձրագույն աստված հռչակվեց Միհր-Վահագնը՝ արևապաշտությունը,
ավանդական գլխավոր աստվածը: Այս անգամ չհամաձայնվեց մարական
վերնախավը, որը արևապաշտական միաստվածության մեջ Զորաստրի
ուսմունքին որպես հակակշիռ ուներ իր մոդելը, որի հիմքը ոչ թե Միհրը
կամ Ահուրամազդան էր այլ՝ Զերվանը: Արտաքսերեքս II-ը Միհրին
հայտարարեց որպես միակ բացարձակ աստված, բարի արարող,
համաշխարհային կարգի արդարության պահապան: Պարթևական համարվող
Ահուրամազդան նորից իր տեղը զիջեց Միհրին: Այսպիսին էր
արևապաշտական քառակողմ աստվածակարգը համաձայն Արիական
պատկերացումների:
|
Հայկական
Մարական Պարթևական |
 |
Ինչպես տեսնում ենք հրապաշտական
գաղափարախոսության Մարական և Պարթևական դիցարաններում Արարիչ
աստվածը համապատասխանաբար հանդես է գալիս Զերվան և Ահուրամազդա
լրացուցիչ անուններով: Պարթևական համակարգում առանձնացված սկիզբ
չկա, այն ամփոփում է իր մեջ Ահուրամազդան: Միհրը գտնվում է
երկրորդ տեղում, Ահրիմանը ավարտում է աստվածային եռյակը, քառյակը
եզրափակում է Զորաստրը:
Հայկական աստվածաբանական համակարգում
պատկերը այլ է, Արարիչ(Ալալու կամ Արարու) աստվածը
լրացուցիչ անուն չի ստացել:Աստվածային եռյակը ավարտում է Արամազդը(Արարչի
երկար ժամանակվա ընթացքում ստեղծածը մեզ տա): Քառյակը
եզրափակում է Չարը(աստծուն հակառակը), այս երևույթը
նույնպես նոր անուն ձեռք չի բերել:
Վերլուծելով արևապաշտական երեք
դիցարանների ներքին համակարգը մենք տեսնում ենք, որ՝
1) Հիմնականում նրանք պահպանում էն գաղափարախոսության առանցքը
Չարը՝ Ահրիմանը միայնակ է:
2) Միհրը միակ աստվածն է, որը հանդես է գալիս անփոփոխ նույն
անունով, որպես արև և միջնորդ բարու և չարի միջև:
3) Արևապաշտական գաղափարախոսության մեջ նորից առաջին պլան է
դուրս գալիս գաղափարախոսը, որպես կրկնվող երևույթ Զորաստր անվամբ:
Միհրը արարիչ չէ, բայց Արարչին
հավասար է, նա մասնակից է տիեզերական դավանաբանական համակարգի
ստեղծմանը, յուրաքանչյուր ամսվա 16-րդ օրը նվիրված էր
Միհրին: Նրա հսկողության և ենթակայության տակ է գտնվում Տիշտրյա
աստվածը, որը համարվում է գիշերային երկնքի՝ այսինքն լուսնի առաջնորդը: Արևապաշտական օրացույցի մեջ Տիշտրյային հատկացված է 13
երրորդ օրը, նա կռվի էր դուրս գալիս որպես կարմիր և սպիտակ ձի՝
դեղին ականջներով, նաև նետաձիգ էր, որի աղեղը ճակատագրի
կառավարման խորհուրդ ուներ, Տիշտրյա լուսինը խոնարհվում էր նաև
Ահուրամազդային:
Արևմտյան աշխարհում Միհրի
երկրպագության մասին տեղեկություններ է հանդիպում է Պլուտարքոսի
մոտ, նա պատմում է, որ մ.թ.առաջ 67 –ին Պոմպեյի ոչնչացրած
ծովահենները երկրպագում էին այդ աստծուն, որոնց հիմնական կենտրոնը
Կիլիկիան էր: Կիլիկիայի մայրաքաղաքում Տարսուսում էր գտնվում
միջերկրյա ծովյան տարածաշրջանի ամենահայտնի աստղագուշակների
կենտրոնը, որի ազդեցությունը Հռոմեական մշակույթի վրա շատ մեծ
էր:
Ֆրանց Կյումանը նշում է, որ Հռոմեական
հասարակարգում բարոյականությունը ազդման լծակներ չուներ
հասարակության վրա: Գաղափարական գոյամարտում Հռոմը ճանաչեց իր
աստվածների անկարողությունը, Հռոմեական աստվածները ձեռքբերովի էին,
այդ իսկ պատճառով բավականին խոցելի էին և որպես թույլ աստվածներ
մշտապես կարիք ունեին լրացումի և ուժեղացման: Ըստ դիցական
ավանդապատումների Հռոմեական դինաստիայի հիմնադիրները համարվում էին
«Էնեյաները», նրանց գլխավոր տոտեմը «Իօ» կովն էր, այսինքն՝ իգական
էությունը: Կովը լուսնի չորս խորհրդանշաններից մեկն էր, այդ
պատճառով շատ հաճախ լուսնապաշտներին անվանում էին «մանուշակագույն»
Грасе д'Орсе :
Միհրի միջոցով Հռոմը փորձ կատարեց
վերականգնել իր աստվածերի կորած բարոյականությունը և ստիպված էր
իր աստվածներին լուրջ փոփոխությունների ենթադրել՝ միհրականությամբ,
ավելի արմատական դարձնել նրանց գաղափարախոսության բարոյական կողմը:
Հռոմեական պաշտամունքային երևույթների թիկունքում կանգնում է
արեւելքի բացարձակ հեղինակությունը՝ Միհրը:
Որպես համատարած երկրպագվող աստված
Միհրը Հռոմում հայտնվում է մ.թ. առաջին դարի վերջերին: Միհրի
հզորությունը այնպիսին էր, որ մի պահ նա խավարեցրեց իր արևելյան և
արևմտյան հակառակորդներին՝ միանձնյա թագավորելով Հռոմեական
կայսերության գաղափարական աշխարհում: Սակայն սխալ կլինի, արդեն
հանգչող Հռոմեական կայսրություն ներմուծված Միհրի մեջ տեսնել
արևապաշտական, Առաքելական ամենակարող երևույթին: Անկասկած Հռոմում
տեղի ունեցավ աշխարհայացքային ճեղքում՝ միհրականությունը
ամրապնդվեց Հռոմում, արևապաշտական դավանաբանական, հոգու,
մատերիայի, գիտակցության և զգացմունքների դուալիզմը ամրապնդվեց
Հռոմեական մտածողության մեջ, նա պատասխանում էր կրակապաշտներին,
թե ինչ է լինելու մահվանից հետո: Ճանաչվեց նաև բարին և չարը որպես
միաժամանակյա իրար հավասարեցված սկիզբներ: Միհրի արևմտյան տեսակի
ակտիվ պրոպոգանդան Հռոմում սկսվում է մ.թ.առաջին դարով, որպես
հակակշիռ ուղղված նոր գաղափարախոսությանը: Հայոց արքա Տրդատը կայսր
Ներոնին(Nero Claudius Caesar Augustus Ger manicus)
ձեռնադրելու և օծելու համար Հռոմ է բերում արևապաշտ քուրմերին,
որոնք Հռոմում օծում են Ներոնին և հռչակում են նրան Միհրական:
Մ.թ. երկրորդ հարյուրամյակի վերջին Հռոմը կտրուկ փոխեց իր
վերաբերմունքը միհրականությանը և սկսեց ակտիվորեն հովանավորել
նրան: Միհրի ծիսական կենտրոնները զուգահեռ ժամանակաշրջանում
հայտնվում են Հռոմում, Կարնուտեում(Դունայի վրա), Դեկմուրյան դաշտերում: Երրորդ հարյուրամյակի սկզբներին Ավգուստ կայսեր
մոտ պաշտոնապես հաստատվում է անհաղթ Միհր աստծո քուրմը:
Հռոմեական պատկերացումների մեջ Միհրական գաղափարախոսության
բարձրագույն աստվածը Զերվանն էր, որը պատկերվում էր որպես
առյուծի գլխով մարդ –գազան՝ փաթաթված օձով:
Հռոմեացիները իրենց սովորության
համաձայն վերափոխեցին, խեղաթյուրելով Միհրի վեհ գաղափարները և
հարմարեցրին արևմտյան և լուսնապաշտական գաղափարախոսության հետ:
Արևապաշտական Միհրի դիցական կերպարը բացարձակապես կապված չէ
Հռոմեական իրականության հետ:Արևապաշտական աշխարհի ամենահումանիստ
Միհր աստվածը Հռոմում զրկվեց իր բարոյական դաշտից և արևապաշտական
հազարամյա աստվածը պատկերվեց որպես ցլասպան:
Մինչև հարթաքանդակի բուն գաղափարի
բացահայտումը, մենք թվարկենք սյուժեում գործող կենդանիներին և
տանք նրանց կարճ նկարագիրը դավանաբանական գաղափարախոսության մեջ:
1) Արծիվ - հրապաշտական գաղափարախոսության մեջ՝ արևի
առաջի բարձրագույն խորհրդանշան:
2) Ցուլ - հրապաշտական
գաղափարախոսության մեջ արևի բարձրագույն խորհրդանշան:
3) Օձ - հրապաշտական գաղափարախոսության մեջ՝ արևի
բարձրագույն խորհրդանշան, որը հավասարապես ներկայացնում է բարին և
չարը:
4) Խեցգետին - հրապաշտական գաղափարախոսության մեջ՝ արևին դավաՃանող խորհրդանշան, խեցգետինը ներկայացնում է լուսինը:
5) Վարազ - հրապաշտական գաղափարախոսության մեջ
վայրենության և ամենակերության խորհրդանշան:
| Միհրը սպանում է ցուլին |
 |
Հասկանալու համար թե ինչ էր կատարվում
Հռոմի գաղափարական դաշտում, մեզ կօգնի այս հարթաքանդակը՝ որը
սյուժետային առումով հռոմեական ավանդապատմության մեջ ներկայացնում
է Միհրի երևույթը: Կրակապաշտական Հռոմում Միհրը հիմնականում
պատկերվում է այս խորհրդանշանների հետ միասին: Նմանատիպ
հարթաքանդակները ուղղված էին արևապաշտական դավանաբանության դեմ և
դիցական առումով արտահայտում էին մեկ երևույթ, կրակապաշտական Հռոմի
համար արևապաշտական Միհրը բացարձակ արժեք չէր:
Համաձայն Հռոմեական գաղափարական
պատկերացումների, արտառոց ոչինչ տեղի չի ունենում, Միհրը սպանում է
ցուլին, Միհրին նման ձևով ներկայացնելը ի սկզբանե հակասում է և
խախտում արևապաշտական ավանդական փոխհարաբերությունների մեջ եղած
անխախտ պայմանականությունները, այսինքն սպանում է արևի
խորհրդանշան հանդիսացող կենդանուն, հետևաբար իրեն: Ընդհանրապես
կրոնական գաղափարախոսության մեջ, մարդու կողմից ցուլի զոհաբերության երևույթը չի կարելի նույնացնել Միհրի կողմից իր խորհրդանշան
ցուլի սպանության հետ, քանի որ, առանձին դեպքում զոհաբերվում է
մարդու կողմից իր կենցաղի մեջ ամենակարևոր կենդանին՝ ի նշան
հնազանդության և ակնկալիքների, իսկ ահա Միհրի կողմից իր
խորհրդանշան կենդանու՝ ցուլի ոչնչացումը հավասար է՝
ինքնասպանության:
Հարթաքանդակում ցուլի զոհաբերությանը
մասնակցում են օձը, խեցգետինը և վարազը: Նրանցից յուրաքանչյուրը իր
գաղափարական տեղը ունի, հարթաքանդակի կոմպոզիցիայի մեջ, այս երեք
խորհրդանշաններից ամենագլխավորը խեցգետինն է, որն իր չանչերով
կպել է ցուլի վերարտադրության օրգանին և պատրաստում է վնասել
նրան, այսինքն՝ զրկել ցուլին սերունդ ունենալուց: Հարթաքանդակի
սյուժեի մեջ սա ամենավճռական դրվագն է և գլխավոր գաղափարական
իմաստը: Սերունդ ունենալու կարողությունից զրկելու սյուժեն շատ
հայտնի էր դիցաբանության մեջ: Այն փոխառված է մեկ ուրիշ
դիցաբանական հակամարտության սյուժեից, դեպքը տեղի է ունենում
Եգիպտոսում, երբ իրար դեմ հակամարտում էին արևապաշտության
ներկայացուցիչ՝ Հորը և լուսանպաշտության ներկայացուցիչ՝ Սեթը: Հորը զրկում է Սեթին սերունդ ոնենալու հնարավորությունից, կտրում է
նրա վերարտադրող օրգանը և դրանով հաղթում լուսնապաշտական գաղափարախոսությանը: Ցուլի զոհաբերման ծիսական ավանդապատումներից
մեկն էլ գալիս է Բաբելոնից և արտահայտում էր լուսնապաշտական
գաղափարախոսության հաղթանակը, որը ավարտվում էր «Զուլ» ցուլի
զոհաբերությամբ: Միհրի կողմից ցուլի զոհաբերությունը կրակապաշտական
ծիսական արարողության է, որը կատարվեց Հռոմում, այս երևույթից
արդեն դառնում է հասկանալի, որ հերթական անգամ Հռոմը արևապաշտական
խորհրդանշաններին և աստվածներին օգտագործում է միայն կայսերական
անվտանգությունն ապահովելու նպատակներով: Չորս հազար տարի անց
Հռոմում լուսնապաշտական գաղափարախոսությունը կրակապաշտական Հռոմի
օգնությամբ փորձում է Արևապաշտական գաղափարախոսության
խորհրդանշանին՝ ցուլին զրկել սերունդ ունենալու հնարավոր ությունից:
301 թվականին Հայաստանում ավարտվեց
դավանանքի կրիզիսը՝ Արևապաշտական գաղափարախոսության
շրջանակներում, արևապաշտական գլխավոր աստվածությունը՝
Միհրը-Վահագնը որպես մեկ աստվածություն, ծնված Հրից և Ջրից զիջեց
իր տեղը Հիսուսին: Հավատամքի աշխարհում Հիսուս Քրիստոսի
գաղափարախոսությունը փոխարինեց ուժասպառ եղած և բավականին
խեղաթյուրված միհրականությանը և հայկական արքունիքը նոր
գաղափարախոսությունը ճանաչեց որպես բարձրագույն կրոն: Սակայն
Արարչական ավանդական գաղափարախոսության փոխանցումը այս անգամ
կործանարար եղավ հայ էթնոսի մշակույթի համար: Անցումային շրջանը
ոչնչացրեց նախաքրիստոնեական հայկական գրավոր մշակույթը: Նոր
գաղափարախոսությունը ընդունեց Ջրի և Հրի արարչականությունը, այս
առաջնային երկու գաղափարական և դավանաբանական երևույթները
ամփոփվում են նոր ուսմունքի երկու գլխավոր գործիչների՝ Հովհաննես
Մկրտչի և Հիսուս Քրիստոսի միջոցով: Ի նշան արևապաշտական
գաղափարախոսության հավատարմության Հովհաննեսը մկրտեց Հիսուսին
Ջրով: Հիսուսի մկրտությամբ նոր գաղափարախոսության մեջ հաստատվեց
ջրի ավանդական տեղը:
Հիսուսի ինքնազոհությունը հաստատեց
հրի անմահությունը Խաչի, Արարչի, հոգու փրկության և պայմանի
անխախտության գաղափարը: Ինքնազոհաբերության ակտը տեղի ունեցավ
հրապաշտական ամենաբարձր խորհրդանշանի՝ Խաչի վրա, որը Արարչի և
Արևի բարձրագույն և ամենահայտնի խորհրդանշանն էր: 301 թվականից
հետո պայքարը արևմուտքի և արևելքի միջև վերածվեց միթրաիզմի և
քրիստոնեության միջև պայքարի: Զուգահեռաբար 307 թ-ին. Կարնուտում
ավարտվեց Հռոմի կայսրության կրիզիսը, որը պատմության մեջ հայտնի
է՝ երրորդ դարի կրիզիս, որակմամբ: Aurelius Valerius Diocletianus-ը
հայտարարվեց Հռոմի կայսրության բացարձակ կառավարիչ, իսկ Միհրը
հայտարարվեց Հռոմի կայսրության հովանավոր և բարձրագույն աստված:
Բարոյալքված Հռոմի համար միհրականությունը ամենակարևոր
բացահայտումն էր, որը պեքտ է օգներ Հռոմին Հիսուսի
գաղափարախոսությանը ընդդիմախոսելու համար:
Հռոմը փորձ կատարեց հակադրվել նոր
գաղափարախոսությանը՝ արդեն փորձված և մեծ հեղինակություն ունեցող
Միհր աստծո միջոցով, բայց ապարդյուն: Ինչպես Տիգրան մեծի
ժամանակաշրջանում, այնպես էլ այդ ժամանակ, Հռոմը չէր հասկանում,
որ արևապաշտական գաղափարախոսության հիմնական կրողը՝ հայկական
էթնոսը՝ իր Առաքելական կոչմանը համաձայն Բարձրագույն Աստծո խորհրդանիշը փոխանցում է հաջորդ Ընտրյալին և նորից, ըստ Անխախտ
Պայմանի՝ ներկայացնում է աշխարհին Առաքելական, Լուսավորչական
հավատամքը:
Արամ Մկրտչյան, Գերմանիա, 25.10.2009թ.
|
|
|
