ՃԱՆԱՉԵԼ ԻՄԱՍՏՈՒԹՅՈՒՆ ԵՒ ԶԽՐԱՏ, ԻՄԱՆԱԼ ԶԲԱՆՍ ՀԱՆՃԱՐՈՅ
  Սկզբնաէջ      
  
30/11.2009թ.
Արամ Մկրտչյան
Ջուր և Հուր
Միհր և Վահագն
 
 
         Ջուրը և Հուրը  հրապաշտական աշխարհի արարչական գաղափարախոսության կարևորագույն խորհրդանիշներն են,  որոնք մշտապես համարվել են առաջին կարգի մեծություններ և հանդես են եկել որպես Արարչական Առաքելության գլխավոր խորհուրդներ, Ջուրը՝  որպես մարդու արարման առաջին սկիզբ, Հուրը՝ որպես արարման առաջին խորհուրդ: Շարունակելով արմենոիդական արևապաշտական ավանդույթները, հայկական էթնոսը որպես արևապաշտական գաղափարախոսության պատասխանատու կարողացավ պահպանել արևապաշտական առաջին կարգի մեծություններ՝ Ջրի և Հրի գաղափարների և խորհրդանշանների արարչական հավասարությունը և նրանց հավասարազոր ամբողջականությունը հայկական էթնոմշակույթի մեջ: Հուր Կայծակի և կենարար Ջուր Անձրևի գաղափարական պատկերները հայտնվելով տարբեր մշակույթների մեջ մշտապես ենթարկվել են փոփոխության, սակայն անփոփոխ է մնացել նրանց սկզբնական իմաստը և այդ ձևով դարձան բոլոր ժամանակների եվրոասիական աշխարհակառուցողական դավանաբանական մտքի բաղկացուցիչ մասը: Ամենահնագույն ժամանակներից սկսած դավանաբանական համակարգի մեջ հրապաշտական գաղափարախոսության  մեկ հիմք հանդիսացող Ջուրը և Հուրը այլ  էթնիկական միավորումների կողմից երկրպագվեցին որպես ծիսական առանձին օբյեկտներ: Այլ էթնոսների  դավանաբանական համակարգի մեջ, որպես երկրպագման առանձին օբյեկտ առաջնային է համարվում ջուրը: Բոլոր դիցական համակարգերում Ջուրը պահպանում է իր գլխավոր հատկանիշը և անփոփոխ հանդես է գալիս  որպես մաքրագործող, ծնող երևույթ: Հնդեվրոպական հիմնական ավանդազրույցների մեջ աշխարհը շրջապատված է ջրով, որը ջնջում է հին ձևերը եւ առաջ է բերում նոր ձևեր և այսպես շարունակաբար: Ըստ հունական դիցաբանության, սկզբից ամեն ինչ ձև չուներ, հետո տիրեց քաոսը(քաոսի  խորհրդանշանը շատ հաճախ հադես էր գալիս ջուրը),  ձևը տեսք ստանալով անջատվում է  ջրից և հայտնվում է ժամանակի և կյանքի ազդեցության գոտում, ձեռք է բերում սահման: Այդ սահմանագծում սկսվում է ձևավորվել մարդու հավատամքի դաշտը, նրան  հատուկ  դիցաբանական համակարգով: Բազում դավանաբանական և գաղափարական երևույթներից  առանձնացնենք Արարչական Ջերմության և Կյանք-Անձրևի զույգ երևույթները, ըստ ավանդական պատկերացումների լեռներում է ստեղծվում Կենարար Ջուրը: Կենարար Ջուր ըստ ավանդազրույցների «ջրի ակը»  հսկում է վիշապը, որը երկդեմ է, հավասարապես բարի և չար: Կենարար Ջրի, պահապան դիցի պաշտամունքը  մարմնավորվեց Վիշապաքարերի խորհրդի մեջ, որը  դրվում էր ջրի ակունքների մոտերքում խորհրդանշելով մի քանի դավանաբանական և գաղափարական երևույթներ այդ թվում ակնարկում էր Ակնաջրի անձեռնամխելիությունը: Այդ անձեռնամխելիությունը վավերացված է Վահագն  վիշապաքաղի միջոցով, որին տրված է դիցական իրավունք՝ վերահսկել «ջրի ակի» պահապան վիշապին:

Արարչական գաղափարախոսության Ջրի և Հրի  դուալիզմը դիցահավատամքային համակարգի մեջ ներկայանում էր  Միհր-Վահագնի միջոցով, նա է միակ դիցը, որի ծնունդը ուղեկցում են Ջուրը և Հուրը: Տարբեր ավանդապատումներից տեղեկանում ենք, որ  արական երևույթի հետ է կապվում լույսը և կյանք տվող Ջուրը, այսինքն պտղատվությունը, սա շատ կարևոր փաստ է, որը հետագայում իր արտացոլումը և զարգացումն է ստացել ողջ տարածաշրջանի էթնոմշակույթների մեջ: Այսպիսով հրապաշտական Ջրի և Հրի միացումից դավանաբանական գաղափարախոսության մեջ առաջացավ արական պտղատվության գլխավոր խորհուրդը՝ ի դեմս Միհր-Վահագնի: Ջրի և Հրի արարչական ուժերի համատեղումը երկինք բարձրացրեց բացարձակապես նոր աստված,  հին աշխարհին նա ներկայացավ որպես արևապաշտական աշխարհի բարձրագույն աստված Միհր (մեկ հուր) անունով, որի կողքին հետագայում հաստատվելու էին Թեյշուբը, Հալդին: Արևապաշտական դիցարանի բարձրագույն աստծո անունները իրենց բովանդակությամբ համահունչ են իրար,  Թեյշեբանի (թեժ՝ այսինքն ջերմ կամ շատ տաք երևույթ) Հալդի (մեծ ջերմություն տվող, հալեցնող, նոր վիճակ ապահովվող երևույթ):  Արական պտղատվության գլխավոր խորհուրդը երկրագործության մեջ ամփոփվեց ցուլի կերպարի մեջ, հետագայում Արևի և ցուլի գաղափարական միացումից  սինթեզվեց  դիցաբանական հետևյալ միտքը՝ «կյանք տվող Արև-ցուլ» և համարվեց բարեբեր արևի գլխավոր խորհրդանիշներից մեկ: Այս խորհրդանշանը նյութականացվեց և ստացավ  գլխարկի տեսք, դառնալով բարձրագույն կառավարչի խորհրդանշանը, որը մեզ հայտնի է  Տիարա(լույս տվող արա)  և թագ (դրված աչք լույս),  իսկ արևմտյան աշխարհում kron(կրել), սլավոնական աշխարհում korona  անուններով:


      Մանուկ Աբեղյանը իր «Հայոց հին Գրականության Պատմություն» աշխատության մեջ(վերահրատարակված Անթիլիաս-Լիբանան, 2004թ.,32 -38 էջ)  առանձնացնելով իրարից Միհր-Վահագնի միասնական դիցաբանական կերպարը, հանգամանալից պատմում է Վահագնի երևույթի մասին և սխալմամբ կարծում է, որ մեր աստվածները ձեռքբերովի են: Նման սխալ եզրակացությունների արդյունքում Միհրը մեր դիցաբանության մեջ հիմնականում ճանաչվում է որպես  հնդիրանական ծագում ունեցող աստված, այս մոտեցումը ճիշտ չէ և չի արտահայտում դիցաբանական զարգացումների իրական վիճակը: Միհր՝ «մեկ հուր», սա բավարար  հիմք է հերքելու  նրա հնդիրանական ծագումը բոլոր առումներով:

      Ջրի և Հրի գաղափարների և խորհրդանիշերի հավասարություն կա նաև շումերական ավանդապատումներում Ան նախահոր զավակ՝ Էնլիլը կավից պատրաստեց մարդուն և կենդանացրեց նրան կյանքի ջրի-Kugallu և կյանքի սնունդի-Kalaturru(հրի)  միջոցով: Հետագայում արևապաշտական ավանդապատումների մեջ Kugallu(կյանքի ջուր) և Kalaturru (կյանքի սնունդի-հրի)  գաղափարները միանում են իրար և ներկայանում են որպես արական երևույթ: Շումերական մեկ ուրիշ ավանդապատման մեջ կյանքի գաղտնիքը կարդալու համար աստվածները օգտվում էին յուղից(հրի և ջրի միասնական խորհուրդ):  Հետևելով Ջրի և Հրի դավանաբանական զարգացումներին, տեսնում ենք, որ նրանց  ձևաբանական դրսևորումները հայ էթնոսի մոտ անցնելով բազմաթիվ ձևափոխումների միջով, դավանաբանական գաղափարախոսության մեջ առաջացրին Յուղի նոր խորհրդանշանը, Ավեստայի մեջ Յուղի տիրակալը՝ Միհրն է: Կրոնական հաջորդ զարգացումների մեջ Յուղի խորհրդանշանը նոր ձևով  ֆիքսվեց, հայկական նոր կրոնը ուղղորդող խորհրդանշանների մեջ և Հայ Առաքելական հավատամքի մեջ հռչակվեց որպես Սուրբ Մեռոն:


        Ըստ Կլաուս Շմիդտի մ.թ.ա. 10-րդ հազարամյակում, Հայոց Միջագետքի հարավում պաշտամունքային և ծիսական կենտրոնների, այդ թվում Պորտասարում տեղի է ունենում մի շատ կարևոր տեխնիկական թռիչք, վանակատը(օբսիդիան)  դարձավ  նետասլաքի գլխավոր հումքը: Նետասլաքը նոր տեխնոլոգիա էր, որը իր հետ բացառապես բերեց նոր մտածողություն՝ այսինքն փոխվում էր պայքարի ձևը, առաջ է գալիս հեռվից հարձակվելու և պաշտպանվելու  հնարավորությունը: Պորտասար պաշտամունքային կենտրոնը, զուգահեռաբար հանդիսանում էր նաև վանակատից(օբսիդիան)  նետասլաք պատրաստելու կենտրոն: Դավանանքի խորհուրդների համակարգի զարգացման ընթացքում Ջուր և Հուր երևույթների  կողքին հայտնվում է առաջին կատարյալ զենքի՝  նետ-աղեղի գլխավոր ատրիբուտը, հրաշք նետասլաքը: Հզոր և շատ ազդեցիկ նոր տարրի ընդհանրական խորհդանշանը հրապաշտական գաղափարախոսության մեջ դարձավ սայրը, դաշույնը:

        Խորհրդանշան զենք դանակը (դաշույնը)  արարչական հատկություն ունի, նա հավասարապես կիրառելի է բոլոր դիցերի և հերոսների դեմ: Ավանդապատումներում առաջին անգամ որպես չարին պատժող միջոց օգտագործվեց դիցաբանական հերոսներից մեկի, քարե հրեշ Ուլլիկումմիի դեմ, նա բոլոր աստվածների հակառակորդն էր,  խուլ էր և համր, զորանում էր շատ արագ, սպառնալով ոչնչացնել ամեն ինչ: Նրան իր չարագործությունների համար զրկեցին Ջրի կենարար ուժից, կտրեցին նրա ջրում  գտնվող արմատը՝ խորհրդանշական դանակով (դաշույնով), որով աշխարհի արարման ժամանակ կիսվել էր երկինքը երկրից:
        Խորհրդանշական զենք, դաշույնով(դանակ)  աստվածներից պատկերվում է միայն հայոց աստված Միհրը: Միհրը պատկերվում է մի  ձեռքին դաշույն(սայր, դանակ)  մյուսում ջահ, որը խորհրդանշում  է չարի պատժելիությունը և լույսի հավերժականությունը:

Միհր աստվածը


        Միհր աստծո երկրպագման արմատները գնում են դեպի  մ.թ. ա 3500 տարի առաջ ընկած ժամանակները: Միհրը մարգագետինների տերն է երկրի վրա, նա  ջրաբերության գլխավորն է(երբեմն հանդես է գալիս որպես ջրերի դից Ապամա Նապտան)  շնորհիվ Միհրի գալիս է անձրև, աճում է բուսականությունը: Ավեստայի մեջ Միհրին անվանում են «սեփական լույսի արարող», «հուր հրացող»: Զորաստրական տարեցույցի մեջ նրան է նվիրված սեպտեմբեր ամիսը, զոհաբերություն կատարելու ամիսը: Այսպիսին է Միհրի հիմնական դիցական կերպարը, նա  հովանավորում է Հավատարմության Պայմանագիրը, այս պայմանագրի առաջին կրողը Հայկն էր, հաջորդ կրողներն էին՝ Միհրը, Զորաստրը, ըստ Հին Կտակարանի, հրեաների նախահայրը՝ Աբրահամը և Նոր Կտակարանում՝ Հիսուսը: Միհրը երկրպագվել է որպես գերագույն աստված, որը պայքարում է ճշմարտության անունից, անողոքաբար ոչնչացնում է հավատարմության պայմանագիրը խախտողներին, նրան խոնարհվում են որպես Արևի Աստծո և բարձրագույն դատավորի: Միհրին պատկանում է ցերեկը, Վարունային պատկանում է գիշերը: Աշուրաբանիպալի արձանագրությունների մեջ Միհրը հիշատակվում է որպես արևի անուններից մեկը, այսինքն նա մ.թ. առաջ 600 –ին հայտնի աստված էր, և համեմատվում էր արևի հետ:

        Եվրասիական  արևապաշտական, կրակապաշտական աստվածների անունների  շարքը սերտորեն  կապված է առաջին հերթին Միհր-Վահագնի  հետ, որոնք կարող են ունենալ տարբեր մեկնաբանություններ, սակայն ստուգաբանվել կարող են միայն հայերենի միջոցով: Հրաչյա Աճառյանը իր արմատական բառարանի մեջ «ջուր» և «հուր» բառերը և նրանց արմատները համարում  է հայկական: Այս լրացումը մեզ հնարավորություն է տալիս ստուգաբանել որոշ հնագույն աստվածների անունները, որոնք վերաբերվում են  Արևի,  ինչպես նաև կայծակի և ամպրոպի աստվածներին:


        Միհր-Վահագնը հայտնի է հետևյալ անուններով՝ Արիքում(Verethragna, ավեստ.)  հզորագույն մարտնչող վիշապի հաղթող, միջին պարսկերենում (Varhrân փահլ., Bahram ֆարսի), սիրիայում(Wahrâm), հունական (Artahan), Անտիոքը նույնացնում էր նրան Artahan-ի Հերակլեսի հետ կոչելով նրան Մարս "Հերակլեսի աստղ": Առաջին անունը, որը կապված  է Միհր-Վահագնի  անվան  հետ Verethragna տերմինն է: Verethragna տերմինի  մեջ (hr)-ն գլխավոր արմատն է: Verethragna տերմինի ստուգաբանությունը բառացիորեն այսպիսին է «վերևում, եթերում հուրը, աստվածը գնում է»: Երկրորդ անունը, որ կապված Միհր-Վահագնի հետ Indra-ն է, այս բառի մեջ (hr/ra)-ն նույնպես գլխավոր արմատ է և անվան ծագումնաբանությունը նույնպես կապված է հայերենի հետ, որի ստուգաբանությունը այսպիսին է՝ «այն կողմի արև»: Միհր-Վահագնը մի շարք ընդհանրություններ ունի Indra-ի հետ, որը վեդաների մեջ հայտնի է Vritrahan անունով, նաև հայտնի է որպես (Vrtaghan)-«թշնամանքի փշրող»: Indra-ն համարվում է արևելքի աշխարհակալը, նա հաղթել է Վրիթրուի-վիշապին և Բալին՝ սեմիտական խռովարար աստծուն, այդ նույն Բալ/ Բել /Նիմրոդին, որին ժամանակին հաղթել է «մեծ լույս կամ արև» գաղափարախոսության պաշտպան Հայկը: Ինչպես տեսնում ենք հայկական  հր(hr)  արմատը կա բոլոր անունների մեջ և մատնանշում են հուր իմաստը:


        Հաջորդ անունը, որ կապված Միհր-Վահագնի հետ, Agni ն է, այստեղ առավելագույնս ամեն ինչ պարզ է, agn/akn բառը հայերենում մի քանի նշանակություն ունի  ak(n) –սկիզբ, աչք, կլոր և պտտվող առարկա: Հնդկական դավանաբանության մեջ Agni-ին և Indra-ն երկվորյակներ են, այսինքն նրանք հավասար մեծություններ են, հանդես են գալիս նույն հարթության վրա և լրացնում են իրար համապատասխանաբար կրկնելով  Միհր-Վահագնին:

        Agni-ի աստծո փոխառնման մասին  են խոսում  Հնդկական ավանդապատումները,  նա շրջում է Խոյի մեջքին նստած՝ կրակը ձեռքին: Սա պատահականություն չէ, այլ օրինաչափ փոխառություն է, որ կատարել  է հնդկական կրոնական գաղափարախոսությունը արդեն ուղղակի շրջանցելով  իրանական օղակը: Նորից անդրադառնանք «Հայկ և Բել» առասպելին, դյուցազնամարտի ժամանակ Հայկի հովանավոր աստվածը Դումուզին էր, նա իր վրա կրում էր արևխաչ խորհրդանիշը, հանդես էր գալիս որպես խոյ և դյուցազնամարտի ժամանակ զոհվեց Մարդուկ օձի հարվածից՝ պաշտպանելով Հայկին: Ինչպես երևում է այս պարզաբանումից, Ագնին  որպես դից ներկայանում է հայկական արևապաշտական աստվածներին  հատուկ հատկանիշով:

ԱԳՆԻ


        Միացնելով նշված տերմինների մեկնաբանութունները մենք կստանանք Միհրի-Վահագնի անվան ամբողջական իմաստը, որը հետևյալն է՝ «մեկ հուր, որ կլոր և պտտվող սկիզբ է, ներկայացնում է վերևում գտնվող հուր արևի շարժումը» Այս բոլոր մեկնաբանությունները գալիս են հաստատելու այն փաստը, որ Միհր-Վահագնը ոչ թե փոխառնված աստված է,  այլ հնագույն հայկական աստված, որի հետ կապված որոշ իրադարձություններ  հետագայում դարձել են կրկնօրինակման առարկա:

        Կիլիկիայի մայրաքաղաքում, Տարսուսում էր գտնվում միջերկրյա ծովյան տարածաշրջանի ամենահայտնի աստղագուշակների կենտրոնը,  որի ազդեցությունը տարածվում էր ինչպես արևելք այնպես էլ արևմուտք: Կիլիկիայում կատարված Աստվածների սերնդափոխության(այս սերնդափոխության մասին հիշատակում են խեթերը,  իսկ  Հոմերոսը գրում է իր Իլիականը)  արդյունքում տարածաշրջանում հայտնվեց մի նոր առաքյալ,նա  պատմության մեջ մնաց հետևյալ անվան ձևերով, հունարեն Ζωροάστρης, Զորօաստէրոս, պարսկերեն Zartoscht, زرتشت, հին պարսկերեն Zarathuschtra: Զորաստրը իր ժամանակին հայտնի 14 առաքյալներից 7-րդն էր, որոնք հանդես էին գալիս Զարո-Իշթար մեկ ընդհանրական անունով, այդպես էին կոչվում նաև հալդեական բարձրագույն քրմերը: Այս կոնտեքստի մեջ «Հալդեական» երևույթը չպետք է հասկանալ որպես էթնիկական տարր այլ դավանաբանական և կրոնագաղափարախոսական ընդհանրացում: Անդրադառնանք անվան ստուգաբանությանը ևս մեկ անգամ պետք է շեշտենք, որ անունը առ այսօր այլ լեզուների միջոցով  ամբողջականորեն ստուգաբանված չէ, այն պարզ պատճառով, որ ստուգաբանել հնարավոր է միայն հայերեն լեզվի միջոցով, անունը ծագումնաբանորեն կապված է մեր լեզվամտածողության հետ:

        Zero հալդիների մոտ նշանակում էր «ընտանիք, սկիզբ» հայերենում զրո(այսինքն սկիզբ), նույն բառը հունական տարբերակում հնչում է որպես zejras  կամ eros ընդհանրացված  հայերենում «սեր» իսկ ավելի արխայիկ «զ էր» կամ «զ րա» արխայիկ իմաստն է «այն արը կամ արև»:

        Z(a)ra aschtra - պայմանական մայրական ընտանիք, այս ձևը կապված է Էդեմի հետ: aschtra  տերմինը հալդիների մոտ ուներ երկու իմաստ, կրակ (օջախ իմաստով) և կին: Z(a)ra aschtra հիմնականում  սկսվեց օգտագործվել որպես «կրակի տուն,կամ ընտանեկան օջախ»: Անվան հաջորդ ձևն է Zar adas մեկնաբանվում է որպես «միակ ընտանիք», որը նույնպես կապվում էր իգական երևույթի հետ: Այսպիսով դավանաբանության մեջ զուգահեռաբար իրար հետ մեկտեղ հանդես են գալիս երկու բարձրագույն էություններ՝ իգական,Z(a)ra aschtra-ն և արական Zarathuschtra-ն: Դարեհի ժամանակաշրջանում վերջնականապես հերքվեց իգական բարձրագույն աստծո երևույթը և վերջնականապես առաջին պլան մղվեց արական երևույթ աստված Zarathuschtra -ն, անվան հալդեական մեկնաբանությունն է «իգականից ազատողը»:

        Zarathuschtra տերմինը կազմված է երկու մասերից, Zara տերմինը հայերենում ուղղակի նշանակում է «այն արը», thuschtra տերմինը  ձևաբանորեն և իմաստաբանորեն կապված է թեժ  իմաստի հետ, tra նշանակում է «դրած»: Ամբողջական  իմաստն է «այն արը թեժ դրած է»: thuschtra տերմինի մեջ հստակ է նաև «Իշթար, աստար, աստղ» իմաստները ընդհանրացված ձևով: Zarathuschtra տերմինը համարժեք է Զորաստր տերմինին և բառացիորեն նշանակում է «այն արի աստղ»:


        Նրա ապրած ժամանակաշրջանի հետ կապված կա չորս մոտեցում: Մեր մոտեցումը համահունչ է երրորդ ժամանակաշրջանին, որը համապատասխանում է Տրոյական պատերազմի ավարտին: Կարելի է համարձակորեն ենթադրել, որ Զորաստրը ապրել է մթա 1200 ից 1100 ը ընկած ժամանակահատվածում, ենթադրյալ ծննդավայրն է Գդանի կամ Գեդենի քաղաքը, Ուրմիայի տարածաշրջանը: Ըստ Ավեստայի՝ Զորաստրը ծնվել է Արյան Վեջա կոչվող տարածքում, որը տեղիք է տալիս այդ անունը նույնացնել ժամանակակից Ադրբեջանի հետ: Համաձայն ավանդազրույցների՝ Զորաստրը երեսուն տարեկան հասակում տեսավ տեսիլքը և ստացավ իր Առաքելությունը, ապրել է  77 տարի և զոհվեց աղոթքի ժամանակ դաշույնի հարվածով, նոր ուսմունքի հակառակորդներից մեկի կողմից, ծննդյան օրը տոնվում է դեկտեմբերի 22-ին, իսկ հոգևոր ծննդյան օրը մարտի 26-ն է:


        Զարատուշտայի ամբողջ անունն է Զարադուշտա Հաեչատասպա Սպիմտա,  կնոջ անունը, ըստ Ավեստայի՝   Հվովի է, ունեցել են երեք զավակ Իսկա, Վաստրա, Ուրվատատ Նարա, Հվարա Չիտրա և երեք դուստր Տրիտրի, Ֆրենի և Պուրուչիստա անուններով: Նրա հայրն էր Սթարոշաստամը, իսկ մայրը Դոգդոյան: Դոգդոյան տերմինը ծագումնաբանորեն կապված է ձկների, ջրի և հրի «Դագոն»(տալ գնալ)  աստծո անվան հետ: Դիցաբանորեն Դոգդոյան կարող է լինել «Դագոն» աստծո սերունդներից: Սթարոշաստամ տերմինը արտահայտում է մի քանի իմաստներ, նրանցից մեկն է՝ «դրված անվիճելի աստված շատ վաղուց», որը իմաստաբանորեն համարժեք է Արարիչ Աստված երևույթի հետ: Զորաստրը իր մայրական ճյուղով կապված է դիցական կենարար ջրի հետ, իսկ հայրական ճյուղով կապված է բարձր հեղինակություն վայելող կամ առաջին աստծո հետ:

        Զորաստրի առաջին շփումը Արարչաական Էության հետ տեղի ունեցավ այն ժամանակ, երբ նա ծիսական աղոթքից հետո դուրս եկավ ջրից և ափում տեսավ մեկին, որը իրեն ներկայացավ որպես  Վոհում Մանա փոխաբերական «Բարի Նպատակ», նա տարավ Զորաստրին լույս  ճառագող Ահուրամազդայի(Աստծո հուրը մեզ տա)  և հինգ այլ էությունների մոտ,այս յոթ Աստվածներից նա ստացավ իր տեսիլքները: Զորաստրի ինքնության մեջ հստակ առանձնանում է Արևապաշտական գաղափարախոսության հատուկ գծերը՝ մահկանացու մարդը, Առաքյալ, ինչպես նաև հավատամքի գլխավոր խորհուրդներ հանդիսացող ջուրը և հուրը: Արևապաշտական գաղափարախոսության երեք  գլխավոր դաշնակից գաղափարախոսները հայկական էթնոսի ներկայացրած Միհր-Վահագնի մեկ ուսմունքից բխեցրեցրեցին  երկու նոր գաղափարախոսական ճյուղեր՝ զրվանականութունը և մազդեականութունը (մազդա բառացի`մեզ տա):

        Մարերը  բարձրագույն աստված հռչակեցին Ժամանակի և ճակատագրի աստված Զերվանին և հավասարեցրեցին  Արարչի հետ: «Զերվանական»(հայերենում այն ունի երբ ժամանակը սկիզբ չուներ իմաստը) ուղղության մեջ մարական աստվածաբանական համակարգում, Զերվանը ժամանակի սկիզբն էր, այսինքն երբ ոչինչ չկար, Զերվանը արարեց Ահուրամազդային և նրա երկվորյակ եղբորը Ահրիմանին(աստծո հուրը դեպի մարդը):  Նրանց իրարից բաժանում էր բարձրագույն աստվածը՝ Միհրը: Զերվանի երկու զավակները՝ Ահուրամազդան և Ահրիմանը մշտական պայքարի մեջ էին, նրանց միջև որպես հաշտեցնող աստված հանդես է գալիս Միհրը: Նա Գերագույն Էություն է, միջնորդ Բարի և Չար ուժերի միջև,այսինքն նա համարվում է բարձրագույն փրկիչ Աստված  համայն կրոնական աշխարհի համար: Ֆարսիները ներկայացրեցին Ահուրամազդային, նրանց քարոզած համակարգում առաջինը Ահուրամազդան էր, իր վեց բարձրագույն դիցերով, ֆարսիները իրենց հերթին ստեղծեցին իրենց կառույցը,  որտեղ Միհրը նոր դավանանքի մեջ զբաղեցրեց կենտրոնանիստ  երկրորդ  տեղը:

        Արևապաշտական դավանաբանական համակարգի մեջ Մարերի մոտ Ահուրամազդայի և Զերվանի գաղափարախոսության  պայքարը իր կուլմինացիոն կետին հասավ Դարեհի ժամանակ, երբ նա  որպես Հայ արիքի արևապաշտական համադաշնության առաջնորդ, բարձրագույն աստված հռչակեց Ահուրամազդային, Միհրին իջեցրեց մեկ  աստիճան ներքև, իսկ Զերվանին իջեցրեց ցած և մարերին զրկեց գլխավոր քրմապետական իրավունքից:

        Չնայած այն բանին, որ Միհրը Դարեհի ժամանակ զիջեց իր տեղը, սակայն Արևապաշտական գաղափարախոսության մեջ և մարական և պարթևական ուղղությունները  ճանաչում էին  հայկական էթնոսի Միհր աստծո անսասան գերակայությունը որպես արև և այդ պատճառով նրան վերապահում էին գլխավոր արդարամիտ դատավորի դերը՝ Ահուրամազդայի(լույսի)  և Ահրիմանի( խավարի)  միջև:

        Արտաքսերեքս II-ի(404—359 թթ. Մ.թ.ա.)  ժամանակ Ահուրամազդան նորից իր տեղը զիջում է Միհրին: Արտաքսերեքս II-ը ներկայացնում էր Մարերին, այդ պատճառով Պարթևական համարվող Ահուրամազդան ընդունելի չէր և նորից բարձրագույն աստված հռչակվեց Միհր-Վահագնը՝ արևապաշտությունը, ավանդական  գլխավոր աստվածը: Այս անգամ չհամաձայնվեց մարական վերնախավը, որը արևապաշտական միաստվածության մեջ Զորաստրի ուսմունքին որպես հակակշիռ ուներ իր մոդելը, որի հիմքը ոչ թե Միհրը կամ Ահուրամազդան էր այլ՝ Զերվանը: Արտաքսերեքս II-ը Միհրին հայտարարեց  որպես միակ  բացարձակ աստված, բարի արարող, համաշխարհային կարգի արդարության  պահապան: Պարթևական համարվող Ահուրամազդան նորից իր տեղը զիջեց Միհրին: Այսպիսին էր արևապաշտական  քառակողմ աստվածակարգը  համաձայն Արիական պատկերացումների:

Հայկական                      Մարական                         Պարթևական


        Ինչպես տեսնում ենք հրապաշտական գաղափարախոսության Մարական և Պարթևական դիցարաններում Արարիչ աստվածը համապատասխանաբար հանդես է գալիս  Զերվան  և Ահուրամազդա լրացուցիչ անուններով: Պարթևական համակարգում առանձնացված սկիզբ չկա, այն ամփոփում է իր մեջ  Ահուրամազդան: Միհրը գտնվում է երկրորդ տեղում, Ահրիմանը ավարտում է աստվածային եռյակը, քառյակը եզրափակում է Զորաստրը:

        Հայկական աստվածաբանական համակարգում պատկերը այլ է, Արարիչ(Ալալու կամ Արարու)  աստվածը լրացուցիչ անուն չի ստացել:Աստվածային եռյակը ավարտում է Արամազդը(Արարչի երկար ժամանակվա ընթացքում ստեղծածը մեզ տա):  Քառյակը եզրափակում է Չարը(աստծուն հակառակը), այս երևույթը նույնպես նոր անուն ձեռք չի բերել:

        Վերլուծելով արևապաշտական երեք դիցարանների ներքին համակարգը մենք տեսնում ենք, որ՝
             1) Հիմնականում նրանք պահպանում էն գաղափարախոսության առանցքը Չարը՝ Ահրիմանը միայնակ է:
             2) Միհրը միակ աստվածն է,  որը հանդես է գալիս անփոփոխ նույն անունով, որպես արև և միջնորդ բարու և չարի միջև:
             3) Արևապաշտական գաղափարախոսության մեջ նորից առաջին պլան է դուրս գալիս գաղափարախոսը, որպես կրկնվող երևույթ Զորաստր անվամբ:

        Միհրը արարիչ չէ, բայց Արարչին հավասար  է, նա մասնակից է տիեզերական դավանաբանական համակարգի ստեղծմանը, յուրաքանչյուր ամսվա 16-րդ օրը նվիրված էր Միհրին: Նրա հսկողության և ենթակայության տակ է գտնվում Տիշտրյա աստվածը, որը համարվում է գիշերային երկնքի՝ այսինքն լուսնի առաջնորդը: Արևապաշտական օրացույցի մեջ Տիշտրյային հատկացված է 13 երրորդ օրը, նա կռվի էր դուրս գալիս որպես կարմիր և սպիտակ ձի՝ դեղին ականջներով,  նաև նետաձիգ էր, որի աղեղը ճակատագրի կառավարման խորհուրդ ուներ, Տիշտրյա լուսինը խոնարհվում էր նաև Ահուրամազդային:

        Արևմտյան աշխարհում Միհրի երկրպագության մասին տեղեկություններ է հանդիպում է Պլուտարքոսի մոտ, նա պատմում է, որ մ.թ.առաջ 67 –ին Պոմպեյի  ոչնչացրած ծովահենները երկրպագում էին այդ աստծուն, որոնց հիմնական կենտրոնը Կիլիկիան էր: Կիլիկիայի մայրաքաղաքում Տարսուսում էր գտնվում միջերկրյա ծովյան տարածաշրջանի ամենահայտնի աստղագուշակների կենտրոնը, որի ազդեցությունը  Հռոմեական մշակույթի վրա շատ մեծ էր:


        Ֆրանց Կյումանը նշում է, որ Հռոմեական հասարակարգում բարոյականությունը ազդման լծակներ չուներ հասարակության վրա: Գաղափարական գոյամարտում Հռոմը ճանաչեց իր աստվածների անկարողությունը, Հռոմեական աստվածները ձեռքբերովի էին, այդ իսկ պատճառով բավականին խոցելի էին և որպես թույլ աստվածներ մշտապես կարիք ունեին լրացումի և ուժեղացման: Ըստ դիցական ավանդապատումների Հռոմեական դինաստիայի հիմնադիրները համարվում էին «Էնեյաները», նրանց գլխավոր տոտեմը «Իօ» կովն էր, այսինքն՝ իգական էությունը: Կովը լուսնի չորս խորհրդանշաններից մեկն էր, այդ պատճառով շատ հաճախ լուսնապաշտներին անվանում էին «մանուշակագույն» Грасе д'Орсе :

        Միհրի միջոցով Հռոմը փորձ կատարեց վերականգնել իր աստվածերի կորած բարոյականությունը  և ստիպված էր իր աստվածներին լուրջ փոփոխությունների ենթադրել՝ միհրականությամբ, ավելի արմատական դարձնել նրանց գաղափարախոսության բարոյական կողմը: Հռոմեական պաշտամունքային երևույթների թիկունքում կանգնում է   արեւելքի բացարձակ հեղինակությունը՝ Միհրը:


        Որպես համատարած երկրպագվող աստված Միհրը Հռոմում  հայտնվում է մ.թ. առաջին դարի վերջերին: Միհրի հզորությունը այնպիսին էր, որ մի պահ նա խավարեցրեց իր արևելյան և արևմտյան հակառակորդներին՝ միանձնյա թագավորելով  Հռոմեական կայսերության գաղափարական աշխարհում: Սակայն սխալ կլինի, արդեն հանգչող Հռոմեական կայսրություն ներմուծված  Միհրի մեջ տեսնել արևապաշտական, Առաքելական ամենակարող երևույթին: Անկասկած Հռոմում տեղի ունեցավ աշխարհայացքային ճեղքում՝  միհրականությունը ամրապնդվեց  Հռոմում, արևապաշտական դավանաբանական, հոգու, մատերիայի, գիտակցության և զգացմունքների դուալիզմը ամրապնդվեց  Հռոմեական մտածողության մեջ, նա պատասխանում էր կրակապաշտներին, թե ինչ է լինելու մահվանից հետո: Ճանաչվեց նաև բարին և չարը որպես միաժամանակյա իրար հավասարեցված սկիզբներ: Միհրի արևմտյան տեսակի ակտիվ  պրոպոգանդան Հռոմում  սկսվում է մ.թ.առաջին դարով, որպես հակակշիռ ուղղված նոր գաղափարախոսությանը: Հայոց արքա Տրդատը կայսր Ներոնին(Nero Claudius Caesar Augustus Ger manicus)  ձեռնադրելու և  օծելու համար Հռոմ է բերում արևապաշտ քուրմերին, որոնք Հռոմում օծում են Ներոնին  և հռչակում  են նրան Միհրական: Մ.թ. երկրորդ հարյուրամյակի վերջին Հռոմը կտրուկ փոխեց իր վերաբերմունքը միհրականությանը և սկսեց ակտիվորեն հովանավորել նրան: Միհրի ծիսական կենտրոնները զուգահեռ ժամանակաշրջանում հայտնվում են Հռոմում, Կարնուտեում(Դունայի վրա), Դեկմուրյան դաշտերում: Երրորդ հարյուրամյակի սկզբներին Ավգուստ կայսեր մոտ  պաշտոնապես հաստատվում է անհաղթ Միհր աստծո քուրմը:  Հռոմեական պատկերացումների մեջ Միհրական գաղափարախոսության բարձրագույն  աստվածը  Զերվանն էր, որը պատկերվում էր որպես առյուծի գլխով մարդ –գազան՝ փաթաթված օձով:

        Հռոմեացիները իրենց սովորության համաձայն վերափոխեցին, խեղաթյուրելով Միհրի վեհ գաղափարները և հարմարեցրին արևմտյան և լուսնապաշտական գաղափարախոսության  հետ: Արևապաշտական Միհրի դիցական կերպարը բացարձակապես կապված չէ Հռոմեական իրականության հետ:Արևապաշտական աշխարհի ամենահումանիստ Միհր աստվածը Հռոմում զրկվեց իր բարոյական դաշտից և արևապաշտական հազարամյա աստվածը պատկերվեց որպես ցլասպան:


        Մինչև հարթաքանդակի բուն գաղափարի բացահայտումը, մենք թվարկենք  սյուժեում գործող կենդանիներին և տանք նրանց կարճ նկարագիրը դավանաբանական գաղափարախոսության մեջ:
             1) Արծիվ - հրապաշտական գաղափարախոսության մեջ՝ արևի առաջի բարձրագույն  խորհրդանշան:
             2) Ցուլ - հրապաշտական գաղափարախոսության մեջ արևի բարձրագույն խորհրդանշան:
             3) Օձ - հրապաշտական գաղափարախոսության մեջ՝ արևի բարձրագույն խորհրդանշան, որը հավասարապես ներկայացնում է բարին և չարը:
             4) Խեցգետին - հրապաշտական գաղափարախոսության մեջ՝ արևին  դավաՃանող խորհրդանշան, խեցգետինը ներկայացնում է լուսինը:
             5) Վարազ - հրապաշտական գաղափարախոսության մեջ վայրենության և ամենակերության խորհրդանշան:

Միհրը սպանում է ցուլին


        Հասկանալու համար թե ինչ էր կատարվում Հռոմի գաղափարական դաշտում, մեզ կօգնի այս հարթաքանդակը՝ որը սյուժետային առումով հռոմեական ավանդապատմության մեջ ներկայացնում է Միհրի երևույթը: Կրակապաշտական Հռոմում Միհրը հիմնականում պատկերվում է այս խորհրդանշանների հետ միասին: Նմանատիպ հարթաքանդակները ուղղված էին արևապաշտական դավանաբանության դեմ և դիցական առումով արտահայտում էին մեկ երևույթ, կրակապաշտական Հռոմի համար արևապաշտական Միհրը բացարձակ արժեք չէր:

        Համաձայն Հռոմեական գաղափարական պատկերացումների, արտառոց ոչինչ տեղի չի ունենում, Միհրը սպանում է ցուլին, Միհրին նման ձևով ներկայացնելը ի սկզբանե հակասում է և խախտում արևապաշտական ավանդական փոխհարաբերությունների մեջ եղած անխախտ պայմանականությունները,  այսինքն սպանում է արևի խորհրդանշան հանդիսացող կենդանուն, հետևաբար իրեն: Ընդհանրապես կրոնական գաղափարախոսության մեջ, մարդու կողմից  ցուլի զոհաբերության երևույթը չի կարելի նույնացնել Միհրի կողմից իր խորհրդանշան ցուլի սպանության հետ, քանի որ, առանձին դեպքում զոհաբերվում է մարդու կողմից իր կենցաղի մեջ ամենակարևոր կենդանին՝ ի նշան հնազանդության և ակնկալիքների, իսկ ահա Միհրի կողմից իր խորհրդանշան կենդանու՝ ցուլի ոչնչացումը հավասար է՝ ինքնասպանության:


        Հարթաքանդակում ցուլի զոհաբերությանը մասնակցում են օձը, խեցգետինը և վարազը: Նրանցից յուրաքանչյուրը իր գաղափարական տեղը ունի, հարթաքանդակի կոմպոզիցիայի մեջ, այս երեք խորհրդանշաններից ամենագլխավորը խեցգետինն է, որն իր չանչերով կպել է ցուլի վերարտադրության օրգանին և պատրաստում է վնասել նրան, այսինքն՝ զրկել ցուլին սերունդ ունենալուց: Հարթաքանդակի սյուժեի մեջ սա ամենավճռական դրվագն է և գլխավոր գաղափարական իմաստը: Սերունդ ունենալու կարողությունից զրկելու սյուժեն շատ հայտնի էր դիցաբանության մեջ: Այն  փոխառված է մեկ ուրիշ դիցաբանական հակամարտության սյուժեից, դեպքը տեղի է ունենում Եգիպտոսում, երբ իրար դեմ հակամարտում էին արևապաշտության ներկայացուցիչ՝ Հորը և լուսանպաշտության ներկայացուցիչ՝ Սեթը: Հորը զրկում է Սեթին սերունդ ոնենալու հնարավորությունից, կտրում է նրա վերարտադրող օրգանը և դրանով հաղթում լուսնապաշտական գաղափարախոսությանը: Ցուլի զոհաբերման ծիսական ավանդապատումներից մեկն էլ գալիս է Բաբելոնից և արտահայտում էր լուսնապաշտական գաղափարախոսության հաղթանակը, որը ավարտվում էր  «Զուլ»  ցուլի  զոհաբերությամբ: Միհրի կողմից ցուլի զոհաբերությունը կրակապաշտական ծիսական արարողության է, որը կատարվեց Հռոմում, այս երևույթից արդեն դառնում է հասկանալի, որ հերթական անգամ Հռոմը արևապաշտական խորհրդանշաններին և աստվածներին օգտագործում է միայն կայսերական անվտանգությունն ապահովելու նպատակներով: Չորս հազար տարի անց Հռոմում լուսնապաշտական գաղափարախոսությունը կրակապաշտական Հռոմի օգնությամբ փորձում է Արևապաշտական գաղափարախոսության խորհրդանշանին՝ ցուլին զրկել սերունդ ունենալու հնարավոր ությունից:


        301 թվականին Հայաստանում ավարտվեց դավանանքի կրիզիսը՝ Արևապաշտական գաղափարախոսության շրջանակներում, արևապաշտական գլխավոր աստվածությունը՝ Միհրը-Վահագնը որպես մեկ աստվածություն, ծնված Հրից և Ջրից զիջեց  իր տեղը Հիսուսին: Հավատամքի աշխարհում Հիսուս Քրիստոսի գաղափարախոսությունը փոխարինեց ուժասպառ եղած և բավականին խեղաթյուրված միհրականությանը և հայկական արքունիքը նոր գաղափարախոսությունը ճանաչեց որպես բարձրագույն կրոն: Սակայն Արարչական ավանդական գաղափարախոսության փոխանցումը այս անգամ կործանարար եղավ  հայ էթնոսի մշակույթի համար: Անցումային շրջանը ոչնչացրեց  նախաքրիստոնեական հայկական գրավոր մշակույթը: Նոր գաղափարախոսությունը ընդունեց Ջրի և Հրի արարչականությունը, այս առաջնային երկու գաղափարական և դավանաբանական երևույթները ամփոփվում են նոր ուսմունքի երկու գլխավոր գործիչների՝ Հովհաննես Մկրտչի և Հիսուս Քրիստոսի միջոցով: Ի նշան արևապաշտական գաղափարախոսության հավատարմության  Հովհաննեսը մկրտեց Հիսուսին  Ջրով: Հիսուսի մկրտությամբ  նոր գաղափարախոսության մեջ հաստատվեց ջրի ավանդական տեղը:

        Հիսուսի ինքնազոհությունը  հաստատեց հրի անմահությունը Խաչի, Արարչի, հոգու փրկության և  պայմանի անխախտության գաղափարը: Ինքնազոհաբերության ակտը տեղի ունեցավ հրապաշտական ամենաբարձր խորհրդանշանի՝ Խաչի վրա, որը Արարչի և Արևի  բարձրագույն և ամենահայտնի խորհրդանշանն էր: 301 թվականից  հետո պայքարը արևմուտքի և արևելքի միջև  վերածվեց միթրաիզմի և քրիստոնեության միջև  պայքարի: Զուգահեռաբար 307 թ-ին. Կարնուտում ավարտվեց Հռոմի կայսրության  կրիզիսը, որը պատմության մեջ հայտնի է՝ երրորդ դարի կրիզիս, որակմամբ: Aurelius Valerius Diocletianus-ը հայտարարվեց Հռոմի կայսրության բացարձակ կառավարիչ, իսկ  Միհրը հայտարարվեց  Հռոմի կայսրության հովանավոր և բարձրագույն աստված: Բարոյալքված Հռոմի համար միհրականությունը ամենակարևոր բացահայտումն էր, որը պեքտ է օգներ  Հռոմին  Հիսուսի գաղափարախոսությանը  ընդդիմախոսելու համար:

        Հռոմը փորձ կատարեց հակադրվել նոր գաղափարախոսությանը՝ արդեն փորձված և մեծ հեղինակություն ունեցող Միհր աստծո միջոցով, բայց ապարդյուն: Ինչպես Տիգրան մեծի ժամանակաշրջանում, այնպես էլ այդ ժամանակ, Հռոմը չէր հասկանում, որ արևապաշտական գաղափարախոսության հիմնական կրողը՝ հայկական էթնոսը՝ իր Առաքելական կոչմանը համաձայն Բարձրագույն Աստծո խորհրդանիշը  փոխանցում է  հաջորդ Ընտրյալին և նորից, ըստ Անխախտ Պայմանի՝ ներկայացնում է աշխարհին Առաքելական,  Լուսավորչական հավատամքը:

                                                                           Արամ Մկրտչյան,  Գերմանիա, 25.10.2009թ.