|
|
88-ի համազգային շարժման տարիներից մինչ այժմ շատ է հնչեցվել
“Ազգային գաղափարախոսություն” հասկացությունը, տրվել են տարբեր
սահմանումներ ու ձևակերպումներ, բազմիցս ասվել է դրա
անհրաժեշտության ու զորության մասին, բայց հաճախ էլ ժխտվել է
կարևորությունը, իսկ երբեմն էլ` նաև իսկությունը: Այնուամենայնիվ
փորձենք հասկանալ, թե ի վերջո ինչի՞ մասին է խոսքը, ինչպիսի՞ն է
հանրային ընկալումը և ի՞նչ ունենք այսօր:
Նախ նկատենք, որ այս հարցի մասին առավելաբար բարձրաձայնել են մեր
գրեթե բոլոր քաղաքական և մի քանի հասարակական
կազմակերպությունները: Իսկ այդ կազմակերպություններից
(ի դեպ,
որոնց կանոնադրություններն ու գաղափարական սկզբունքները իրարից շատ
քիչ են տարբերվում) շատերի անվանումն իր մեջ պարունակում է
“ազգային” բառը, և գրեթե բոլորն էլ խոսում են ազգային շահերի,
ազգային նպատակների, ազգային խնդիրների և բազմաթիվ այլ ազգային
“բաների” մասին: Արդյոք բոլորի՞ կողմից է “ազգային”
բառը միևնույն
իմաստով ընկալվում, շա՞տ չեն թյուրըմբըռնումներն ու շեղումները
բուն հասկացությունից:
Մեջբերենք Ա.Վարպետյանի “Արիականք” գրքից մի հատված
(ասենք, որ այդ գիրքն ըստ էության գրվել է որպես Հայոց Ազգային
Գաղափարախոսություն).
Անհեթեթություն է խոսել ու դեռ գաղափարախոսել մի նյութի
վերաբերյալ` առանց դրա էության ըմբռնման: Այն նման է դառնում
“գույների մասին կույրերի դատողությանը”
(Դ.Անհաղթ) կամ “Նեսոյի
քարաբաղնիսին”: Ավա~ղ, այս է ոչ միայն մեր ազգային թե քաղաքական
այրերի մեծամասնության` այլև հեղինակավոր մի շարք տեսությունների
պարագան: Առաջինները “ժողովուրդ” և “ազգ” հասկացությունները հաճախ
նույնացնում են, իսկ ազգային որակումն օգտագործում “պետական”
առումով (ազգային ակադեմիա, ազգային գրադարան, ազգային բանկ ևն):
Այս պարագային “ազգային պետություն” հռչակումը ստանում է “պետական
պետություն” անհեթեթ իմաստը:
Վերջին քսան տարիների զարգացումները, ստեղծված
կազմակերպությունները և արտահայտված տեսակետները դիտարկելով կարելի
է տեսնել մի շարք “վարիացիոն” առանձնահատկություններ և
ուղղություններ: Անդրադառնանք մի քանիսին.
Հատուկ տեղ է զբաղեցնում նժդեհականությունը
(տարոնականությամբ հանդերձ)` իր “ենթավարիացիաներով”:
Այստեղ աչք
են ծակում խիստ ծայրահեղ ազգայնական դրսևորումները, որոնք հաճախ
հանդես են գալիս մեծ շեղումներով` աղավաղելով և այլասերելով բուն
նժդեհյան գաղափարները: Բայց ակնհայտ է, որ ազգային
ծայրահեղականները հանրային կյանքում որոշիչ դեր չեն խաղում:
Առանձնահատուկ տեղ է զբաղեցնում “Հանրապետական Կուսակցության”
պարագան, քանզի ՀՀԿ-ն բավականին ժամանակ է, ինչ իշխանության կրող է
հանդիսանում: Թեև կուսակցության ստեղծման և գաղափարական
սկզբունքերի հիմքում հենց նժդեհականությունն է դրված, սակայն այսօր
կուսակցության իրական դրսևորումների մեջ շատ դժվար է որևէ
ընդհանրություն գտնել Նժդեհի հետ: Եւ եթե ՀՀԿ-ի առաջին երեք
երջանկահիշատակ առաջնորդների օրոք որոշակիորեն փոփոխվում էր
կուսակցության «դիմագիծը», ապա այժմ նույնիսկ դեպքեր են լինում,
երբ որոշ կարկառուն հանրապետականներ ոչ միայն դժկամությամբ, այլ նաև
“ամաչելով” են հիշատակում Նժդեհի անունը:
Իր ուրույն տեղն ու կայուն կարգավիճակն ունի Հայ
Յեղափոխական Դաշնակցութիւնը: Ակնհայտ է, որ ՀՅԴ-ի պարագայում գործ
ունենք շատ լուրջ, լավ կազմակերպված և ուժեղ կուսակցության հետ:
Բայց ամենաուշագրավ հանգամանքն այս վերլուծության շրջանակներում
այն է, որ եթե ՀՅԴ-ում սոցիալիստական և ընկերավարական գաղափարները
բավականին ընդգծված են ու շատ կարևորվում են, ապա ազգային
գաղափարախոսության համար «տեղ չի գտնվել»: Ի միջի այլոց, մեր
մեծագույն ազգային հերոսներ Անդրանիկի և Նժդեհի վերաբերմունքը
ՀՅԴ-ի հանդեպ, մեղմ ասած, միշտ չէ, որ դրական է եղել, և այսօր, եթե
Անդրանիկին հիշատակելուց ՀՅԴ-ն ընդհանրապես խուսափում է, ապա
Նժդեհի պարագան նրանց կողմից բացատրվում է Նժդեհի խոր
անհատականությամբ և կուսակցական “խառնվածք” չունենալով:
Ցավոք ազգային գաղափարները շատ աղոտ դրսևորվեցին
“Ղարաբաղ” կոմիտեի և նրան հարող շրջանակների կողմից:
Այդ շարժման
ղեկավարները, ինտելեկտուալ լինելով հանդերձ, միշտ չէ, որ բավարար
խորությամբ ընկալել են ազգային խնդիրները և միշտ չէ, որ բավարար
ուշադրության են արժանացրել դրանց: Ինչ որ պահից սկսած, նրանց մի
ստվար մասը, նույնիսկ կարելի է ասել` մեծամասնությունը,
ընդհանրապես սկսեց մերժողականություն դրսևորել ամեն մի ազգայինի
հանդեպ, երբեմն նաև անթույլատրելի պիտակավորումներ կպցնելով
ազգային հարցեր առաջադրողներին: Բայց, կարելի է ասել, որ շարժման
առաջնորդների մի մասը, հասկանալով ազգային գաղափարների
կարևորությունը, այնուամենայնիվ շարունակեց գոնե կարգախոսային
մակարդակով մշտապես հնչեցնել այդ հարցերը:
Լավ չէ, որ ազգային գաղափարների արծարծումը
հիմնականում, այն էլ աղավաղումներով, կատարվում է
կուսակցությունների կողմից: Այնինչ ակնհայտ է, որ այդ պետք է արվեր
և ուղղորդվեր հայ բարձր մտավորականության կողմից, այն էլ` պետական
աջակցությամբ ու քաջալերմամբ: Բայց այս 20 տարիների ընթացքում,
բացի որոշ անհատների կողմից կատարված աշխատանքներից, որոնք որպես
կանոն լինում էին ոչ ամբողջական և ոչ համակարգված, այլ լուրջ
դրսևորումներ չեղան:
Այդ առումով միակ բացառությունը հանդիսացավ դեռ
90-ականների սկզբին մի շարք նվիրյալ մտավորականների կողմից
հիմնադրված “ԷՈՒԹՅՈՒՆ Ազգային Իմաստության Տաճար”
կազմակերպությունը, որի ստեղծման բուն նպատակներից մեկը հենց
«Ազգային Գաղափարախոսության» արարումն էր: Որոշակի պատճառներով,
այդ թվում պետական ոչ բարեհամբույր վերաբերմունքի, այդ
կազմակերպությունը հնարավորություն չունեցավ գործնականորեն անել
ավելին` քան կարող էր, բայց իր տեսական առաքելության մասով
ծրագրածից էլ ավելին արեց: Կարելի է ասել, որ Նժդեհից հետո,
«Էության» նախագահ Ա.Վարպետյանը առաջինն էր, որ շարադրեց հայոց
բուն հիմնախնդիրները և ապագայի տեսլականները: Եթե Նժդեհի
պարագայում այդ արվել էր հիմնականում կարգախոսային տեսքով, ուր
առանձնահատուկ տեղ էին գրավում ոգեղեն ուժերի ի հայտ բերումն ու
դրսևորումը, բարոյականությունը և արիությունը, հայրենապաշտությունն
ու նվիրումը, ապա Վարպետյանի մոտ այդ ամենը լրջորեն համակարգվեցին
և դրվեցին գիտական հիմքերի վրա: Այսօր Նժդեհի գաղափարներին արդեն
քիչ թե շատ ծանոթ է մեր հանրությունը
(ցավոք, շատ դեպքերում` մեծ
աղավաղումներով), բայց Վարպետյանի աշխատությունների մասին բավարար
չափով տեղեկացված չէ:
Վերադառնանք այս փոքրիկ վերլուծության բուն հարցին`
“Այնուամենայնիվ, ինչպե՞ս է ընկալվում ազգային գաղափարախոսությունը
մեր հանրության կողմից”: Մեզանում առկա են բազմաթիվ
թյուրըմբռնումներ և իրականությունն աղավաղող տարածված կարծիքներ:
Դիտարկենք դրանցից մի քանիսը, որոնք հաճախ են հնչեցվում և որոնք ոչ
բավարար սթափ դատողունակության պարագայում հաճախ ճշմարտության տեղ
անցնում են:
Ազգային գաղափարախոսությունը համատեղելի չէ ժողովրդավարության հետ:
Ցավոք այս “ծուղակը” անգամ մտավորական մարդիկ են ընկնում,
որը կարծում ենք հետևանք է հասկացությունների ոչ հստակ սահմանման և
ըմբռնման, թեպետ նաև զարմանալի է, քանզի ամեն ինչ իրականում
բավականին պարզ է: Ազգային գաղափարախոսությունը ամենևին էլ չի
ենթադրում պետական գաղափարական քարոզչություն ու պարտադրանք,
հետևաբար որևէ կերպ չի կարող սահմանափակել մարդու ո’չ
իրավունքները, ո’չ խղճի ազատությունը, ո’չ էլ ցանկացած
ազատություն: Որպես օրինակ դիտարկենք բարոյականությունը, որը
բնականաբար սահմանադրությամբ և օրենքներով որևէ հստակ սահմանում
չունի: Պարզ է, որ մեկն առնվազն հոգեպես ոչ առողջ պետք է լինի,
որպեսզի պնդի, որ ինքն ազատ է բարոյական կամ անբարոյական մարդ
լինելու, և որ դա նորմալ է, քանի որ դա իր մարդկային ազատությունն
է և իրավունքը:
Հայ մարդու խոր անհատականության պատճառով հնարավոր չէ ազգի
կազմակերպումը որևէ գաղափարախոսության ներքո: Այստեղ կարծես
ճշմարտանման բան կա… բայց միայն նման և միայն առաջին հայացքից:
Իրականում ճշմարտությունը շատ ավելի խորքային է, և անթույլատրելի է
առաջին տպավորությամբ նման անպատասխանատու հետևությունների հանգել:
Այնինչ խնդիրն այն է, որ հայոց համախմբումը կարող է միայն առավել
խորը և առավել էական գաղափարների շուրջ կատարվել, և պատմության մեջ
առավել հայտնի ստանդարտ ու դասական օրինակները չեն կարող աշխատել
հայերի դեպքում, որը պայմանավորված է հայ մշակութային
ժառանգությամբ ու հայոց գեներով, և բնական է, որ եթե մի որոշակի
գաղափարախոսությամբ որևէ աֆրիկական ազգ շատ նորմալ կարող է
գոյատևել ու զարգանալ, ապա այդ նույն գաղափարախոսությունը հայերի
համար կարող է միայն կործանարար լինել:
Բարոյական դեգրադացիայի պատճառով հայ մարդն այլևս ունակ չէ բարձր
գաղափարներ կրելու: Այն, որ բարոյական որոշակի հետնահանջ
ունենք` փաստ է: Բայց կարծում ենք դա անշրջելի երևույթ չէ, իսկ
ամենակարևորը, մեծ մասամբ անբարոյական դրսևորումները լինում են
միջավայրային ազդեցությունների և հանրային անառողջ մթնոլորտի
հետևանքով, և ամենևին չեն արտացոլում տվյալ անհատի բուն
հոգեկերտվածքը: Մեկ պարզ օրինակ մի ծանոթ տղայի հետ կապված, որն
այն մարդկային տեսակին էր պատկանում, որ աղճատված պատկերացումներ
ուներ արժանապատվության ու բարոյականության մասին: Հանգամանքների
բերումով նա մի քանի ամսով եղել էր եվրոպական երկրներից մեկում, և
վերադառնալով մի առանձնահատուկ ոգևորությամբ պատմում էր, թե ինչպես
են այնտեղ մարդիկ իրար հարգում, և թե ինչպես ինքը իրեն երբեք թույլ
չէր տա ծխախոտի գլանակը նետել գետնին, այնինչ մինչ այդ, այդ նույն
տղայի համար ամոթալի և մահացու վիրավորական կլիներ, եթե նա
երևանյան փողոցներում գետնին նետելու փոխարեն գլանակը գցեր
աղբամանի մեջ:
Հայ ազգը շատ ծեր է ու վախճանն անխուսափելի է: Այս պնդումը
ևս առաջին հայացքից ճշմարտանման է թվում: Սակայն երբևէ որևէ մեկը
հստակ չի ապացուցել այդ պնդումը, և կրկին անթույլատրելի է նման
“գեղարվեստական” համաբանություններով “լուծում տալ” խնդրին: Այս
դեպքում ևս անհրաժեշտություն կա խորանալու խնդրի բուն էության մեջ
և արևերես հանել “մերկ” ճշմարտությունը:
Եկեղեցին որպես Ազգային Գաղափարախոսություն, իսկ Եկեղեցու
Պատմությունը` Ազգային Կրթության հիմնասյուն: Բնականաբար
այդ իմաստակությանը չէինք էլ անդրադառնա, եթե այն նաև բարձր
պետական այրերի կողմից հաճախ չհնչեցվեր: Անհեթեթությունն այնքան
մեծ է, որ ամենևին զարմանալաի չի լինի, եթե այդպիսի "խելոք" մտքեր
արտահայտողներն, ասենք որպես Մեծ Նկարիչներ, տային Նյուտոնի և
Էյնշտեյնի անունները:
Խուսափելով ամփոփիչ եզրահանգումներից ու
գնահատականներից, պարզապես փաստենք, որ Ազգային Գաղափարախոսության
ընկալումը մեր հանրության կողմից շատ աղճատված է ու թեպետ գոնե
բնազդային մակարդակով դեռ քսան տարի առաջ հանրության կողմից
ընկալվում էր դրա անհրաժեշտությունն ու կարևորությունը, ապա այժ
այդ “բնազդը” ոչ միայն չի վերաճել հասուն գաղափարների և հստակ
ձևակերպումների, այլ բավականին աղավաղվել և այլասերվել է: Իսկ
ամենացավալին այն է, որ մեր հանրությունը նաև կորցնում է խորքային
և էական խոսք ընկալելու ունակությունը… և որպես կանոն, նման Խոսքը
հնչում է որպես Ձայն Բարբառո Անապատի:
Իսկ վերջում`
պատմական ակնարկ. հիշենք, թե դարեր առաջ մեր "մտավորական էլիտան" և
"սրբազան կղերը" ինչպես վարվեցին մեր Պավլիկյան ու Թոնդրակյան
շարժումների հետ... այն շարժումների, որոնցով նաև էապես
պայմանավորված էր Ռենեսանսը` Եվրոպական Վերածնունդը, իսկ այսօրվա
Եվրոպան, որի մասին այդքան խոսվում է` այդ Վերածնունդի "զավակն" է:
|
|
Մ. Ս. |
07 հունվարի 2008 թ. |
|
|
|
|
