Eutyun

   Գեր. Mufle, լատ. Mufro, ֆր. mouton , ավելի ստույգ՝ ovis կամ գիտ. ovis aries palustris, հայ. խոյ, լեռնային վայրի ոչխար: Բնօրրանը՝ Հայկ. լեռնաշխարհ և Իրան. բարձրավանդակ, ըստ արևմտյան աղբույրների՝ Անատոլիան ( նրանք դրանից այն կողմ չեն տեսնում...): Մուֆլոնները կարծեք բնական անհետացման եզրին են, սակայն, բուծվում են: Վերջերս ցուցադրվեց Կրետե կղզում այդպիսի մի տարածք, հայրուր-հազարավոր վայրի ոչխարների մի հոտով: Բերված վերևի Նկ.2 քարտեզում նրանք տարածված են նաև այլուր, երբ Հայաստանում այժմ նրանք սակավ են և ապրում են հազիվ 5-6 գլուխ հոտերով:

     Մինչդեռ, խոյը այնքան ամուր է նստած հայ իրականության մեջ, որ անգամ ոմանք հայ ինքնանունը փորձում էին մակաբերել խոյ-ից, իսկ մեկ ձայնավորի փոփոխությամբ ռուս. այն նշանակում է առնանդամ (հմմտ. Նկ.4 ): Խոյը հայերենում ծնել է բավականին շատ բառերի մի շարք, ինչպես հոյակապ (խոյակապ), խոյանալ (սխրանք), խոյահարել (հարվածել), խոյանիստ (բարձրադիր), խոյ (բաբան, ամրություններ քանդելու ռազմական գործիք ), խոյ ( կենդանակերպի 12 համաստեղություններից մեկը), ըստ Ավեստայի Խոյը արիական ցեղերի հիմնած առաջին քաղաքն է դեպի արևելք տեղաշարժերի ճանապարհին և այլն: Հայ-խոյ առնչությունը չի բացառվում հակադարձակորեն: Այն, որ մուֆլոն-խոյերի նախահայրենիքը Հայկ. լեռնաշխարհն է, վկայում են այդտեղից տարածված հնագույն արձագանքները:

     Անվիճելի մեկ օրինակը եգիպտական Գառնակում Ամոն-Ռա արեգակնային աստծոն նվիրված տաճարի խոյաշար հուշարձանն է (XIX դինաստիա, մ.թ.ա. XIII դ.): Լուքսոր-Գառնակը Եգիպտոսի ամենամեծ համալիրն է: Իսկ խոյը արիական այլ տարրերի հետ այստեղ (անգամ անվանական. Karnak-Գառնակ կամ ինչպես արեգակնային RA-Արա, Նեֆերտիտի-Gilu Hepa –Գեղեցի Հեբա: Հեբան խուռ. Խալդ գլխ. աստծո տիկինն է... ) բերված է շատ հավանական է հիքսոսների հետ (մ.թ.ա. XVIII- XVI դդ ) կամ ավելի վաղ, բայց ոչ Եվրոպայից:

      Նկ.7 Խոյաշար երթուղի Ամոն-Ռա արեգակնային աստծոն նվիրված տաճարի առջև (Եգիպտոս):
                 Նկ.8 Խոյակերտ տապանաքար որպես վերհառնության խորհրդանիշ (Ջուղա):

    Խոյապաշտության մեկ այլ ճյուղն է հին պարս. նույնպես երկպարույր Ֆառնը ( *hvar ), որպես արեգակնային լույսի ճաճանչում, բայց նաև բախտի, հարստության թե երջանկության խորհրդանիշ: Այն ևս թողել է նույնարմատ հասկացությունների մի ամբողջ շարք, ինչպես սանս. svar, ռուս. svet-լույս, իտ. Fortuna-բախտի դիցուհի, հայ. զուգահեռները՝ վառ, փառ, փառք, գառ, հուր ( հմմտ. լտ. uro, հին սլավ. variti-եփել, վստահաբար հայկ. ազդեցությամբ...) և այլն: Մեկ խոսքով մեկ ամբողջ բառարան: Թողնենք: Նշենք միայն, որ ըստ քրոմոսոմային համալիր տվյալների, ոչխարնների բոլոր տեսակները սերվում են Առաջավոր Ասիայում նույն մուֆլոնից մ.թ.ա. 8900 թ.: Այսինքն, Ուրֆա-Պորտասար մշակութի և նստակեցության անցման հետ, իմա՝ քաղաքակրթության ակունքի: Հմուտ ազգագրագետ Խ. Սամվելյանը չի կասկածում անգամ, որ խոյ-ոչխարը եղել է հայոց տոտեմը ( իհարկե այծի ու այլ կենդանիների հետ: Ընդհանրապես ավելի հանգամանալից տե՛ս «Ծննդոց ԱՅԱ»,Երևան 2000-2003, էջ 301-317 ):

Սակայն, կա շատ ուշագրավ այլ մեկ հանգամանք: Ըստ «Սասնա Ծռեր» տիեզերավեպի, Ձենով Հովանը Սասնա տան զենքերն ու շորերը հանում ու տալիս է Փոքր Մհերին.
                   «Որդի, ա՛ռ հագի,
                     Սասնա տան խոյերեն դու ես մնացե,
                     Էլ ես խնայեմ ո՞ւմ համար...»:
                                         («Սասունցի Դավիթ», Երևան 1961, էջ 303):
   Զուգադիպությո՞ւն թե՞ գալիքի կանխազգացում: Զի, Փոքր Մհերի քարանձավում փակման և բնաշխարհի սմքման հետ ազգն էլ նվաղեց մինչև եղեռնի երախ, իսկ խոյերը հիրավի սփռվեցին աշխարհով մեկ (Նկ.2 ): Ասում են տարի երկու անգամ քարը բացվում է, «Մհեր քառսուն ավուր ճամփան մեկ ժամվա կ՛էրթա», բայց հողը նրա չի պահում, վերադառնում է քարայր: Խոստանում է.
    «Որ աշխարք ավերվի, մեկ էլ շինվի,
     Էն ժամանակ հրամանք կա, որ էլենք էդտեղեն...»
     Ըստ էիզմի, բաբախող Տիեզերքի մոդելը: Բնաշխարհը իրեն հատուկ տարրերով նստած է բոլոր տեղաբնիկների թե՛ ենթագիտացության մեջ և թե՛ բանահուսության: Այդպես, առյուծի անհետացման հետ, որ Հռոմ էր բերվում Հայաստանից (Նկ.9) , «առյուծությունը» նվաղեց նաև հայոց ներաշխարհից: Մինչև արդի հնազանդությունն ու «խաղասիրությունը» և հարևանների հզորացումը:
      Մինչդեռ, վասն ինքնաճանաչման անհրաժեշտ է ճանաչել ոչ միայն անցյալն ու ավանդույթները, այլև՝ տեղաբնիկների բնաշխարհը իրենց տարրերով, որոնք էլ բնորոշել են տվյալ էթնոսին ու բանահյուսությունը:

                          Նկ.9 Կենդանիների ներմուծումը Հռոմ ( «Le Grand Atlas de L’Histoire Mondial»,
                                    Encyclopaedia Universalis, London 1979, France 1981, էջ 91):


      Ալեքսանդր Վարպետյան                                                                Մարսել, 05.ապրիլի 2025 թ.